Πέμπτη 26 Αυγούστου 2010

Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα, Εκδόσεις ΔΟΜΟΣ

Σπουδάζουμε τν στορία το «νεώτερου» λληνισμο μ φετηρία, συνήθως, τν πτώση τς Κωνσταντινούπολης (1453). ταν τελικ πράξη στν κατάρρευση το «βυζαντινο» -πως λεμ σήμερα- λληνισμο, τ τέλος τν «μέσων» κα ρχ τν «νεώτερων» χρόνων τς λληνικς στορίας.

π τν σκοπιά, στόσο, τς ξέλιξης το πολιτισμο τν λλήνων, ρόσημο φετηρία τν «νεώτερων» χρόνων δν εναι τ 1453. Εναι μλλον τ 1354: χρόνια πο Δημήτριος Κυδωνης, μ προτροπ το ατοκράτορα ωάννη Κατακουζηνου, μεταφράζει στ λληνικ τ Summa Theologiae το Θωμ το κινατη. κστασιασμένος Κυδωνης π τ καινούργιο «φς» πο ρχεται «ξ σπερίας», ναλαμβάνει ν τ μεταδώσει στος συμπατριτες του λληνες.

Τ
γεγονς ριοθετε μι καινούργια ποχ γι τν λληνισμό, μι νέα στορικ περίοδο. Περίοδο που τ νδιαφέρον τν λλήνων μετατίθεται προοδευτικ π τ δική τους παράδοση κα τν δικό τους πολιτισμ σ κάποιο λλο πρότυπο κα ραμα βίου.

Σίγουρα
λληνισμς ταν πάντοτε να σταυροδρόμι πολιτισμν, ντιλήψεων κα δεν, πιστήμης κα φιλοσοφίας. π τ ρχαιότατα κιόλας χρόνια ο λληνες νδιαφέρονται μ πάθος γι λλότριες παραδόσεις, προσλαμβάνουν στοιχεα π ξένους πολιτισμούς. μως τ βασικ γνώρισμα τν λλήνων ταν κριβς κανότητά τους ν φομοιώνουν τς προσλήψεις κα τ δάνεια. Κάθε ξένο στοιχεο ν γίνεται φορμ μπλουτισμο κα νανέωσης τς λληνικς ατοσυνειδησίας.

Στν περίοδο πο γκαινιάζεται μ τς μεταφράσεις το Κυδώνη, ατ φομοιωτικ κανότητα το λληνισμο μοιάζει ποτονικ λότελα χαμένη. Τ δάνεια κα ο προσλήψεις δν ποτάσσονται πι στν λληνικ τρόπο το βίου, στν λληνικ ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ το βίου. ντίθετα, ποτάσσουν ο προσλήψεις κα μβλύνουν προοδευτικ τν πολιτιστικ ατοσυνειδησία τν λλήνων, λλοτριώνουν τν λληνικ ταυτότητα. Ετε ποταγμένοι στς βαρβαρικς ρδς τν θωμανν Τούρκων, τετρακόσια λόκληρα χρόνια, ετε συγκροτημένοι σ κράτος μ συμβατικ γεωγραφικ σύνορα, μετ τ 1827, ο λληνενς ζον πι μ τ βλέμμα κα τ πνεμα τους στραμμένα στ «φτα» τς Δύσης.σο κι ν λογαριάσει κανες τς ντιστάσεις το λαϊκο σώματος σ ατ τν προοδευτικ λλοτρίωση, κα τς πώνυμες ντιδράσεις κάποιων λάχιστων λόγιων, τ στοιχεο πο τελικ κυριαρχε εναι αξανόμενη γνοια τν λλήνων γι τν πολιτιστική τους παράδοση, ο παραποιημένες ντιλήψεις, συχν διαφορία κα περιφρόνηση γι τν λληνικότητα. Ατ πο κυριαρχε εναι θαυμασμς γι τν πολιτισμ πο διαμορφώνεται στ Δύση κα πο μονοπωλε στς συνειδήσεις τν ννοια τς προόδου. κόμα κα τν ποια πληροφόρηση γι τν πολιτιστική τους κληρονομι τν ντλον πι ο λληνες π τος δυτικος μελετητς -τος «ομανιστς» κα ρχαιολάτρες τς Ερώπης- νυποψίαστοι γι τυχν παρανοήσεις κα σκεμμένες διαστρεβλώσεις.μως δ θ χρειαστε μία πρώτη παρένθεση: να ρώτημα πο δημιουργε τ ρόσημο το 1354.

Ε
ναι ραγε θεμιτ ν μιλμε γι λληνισμ κα γι λληνικ πολιτισμ στν 14ο αώνα; ταν λοιπν λληνες ο «Βυζαντινοί», ο κάτοικοι τς νατολικς κα πολυεθνικς Ρωμαϊκς Ατοκρατορίας; τρόπος πο σπουδάζουμε σήμερα τν στορία προϋποθέτει -σχεδν ατονόητα- κάποιες σχηματοποιήσεις: σως ναπόφευκτες προκειμένου ν τιθασεύσουμε τ στορικ λικό. Διαιρομε σχηματικ τν στορικ χρόνο σ περιόδους κα διαστέλλουμε, πίσης σχηματικά, τος πολιτισμος τς θνότητες. Κα λογικ τν στορικν μας σχηματοποιήσεων, πολ συχνά, πειθαρχε σ κριτήρια πο χουμε σήμερα γι τν «πολιτισμ» τν «θνότητα» -κα πο δν εναι πωσδήποτε τ κριτήρια κα ο ντιλήψεις τς ποχς πο ξετάζουμε.τσι κα στ σύγχρονο λληνικ κράτος, γι πολλς δεκαετίες, ο λληνες διδάσκονταν στ σχολεα τν στορία τους χωρισμένη σ τρες μεγάλες κα μλλον σχηματικς περιόδους: Τν περίοδο τς ρχαίας λλάδας -π τν πρωτοελλαδικ κα πρωτομινωικ ποχ (2900 π.Χ.) ς τν κατάκτηση το λλαδικο χώρου π τος Ρωμαίους (146 π.Χ.) ς τ κλείσιμο τν τελευταίων φιλοσοφικν σχολν τς θήνας (529 μ.Χ.). Τν περίοδο τς «βυζαντινς» μεσσαιωνικς λλάδας -π τν δρυση τς Κωνσταντινούπολης (325 μ.Χ.) ς κα τν πτώση της (1453). Κα τν περίοδο τς νεώτερης λλάδας -π τ 1453 ς σήμερα.

Α
τ κπαιδευτικ παγιωμένη διαίρεση τς λληνικς στορίας πηχοσε μιν ντίληψη διαχρονικς νότητας το λληνισμο -κα μάλιστα μ βάση τν θνοφυλετικ μοιογένεια. νς λληνισμο φυλετικ νιαίου μέσα στ διαδρομ τν γενεν: μ συνεχ βιολογικ διαδοχ π τ ρχαιότατα χρόνια ς σήμερα.

Γι
᾿ ατ κα ταν πολ γκαιρα, στν 19ο αώνα, κάποιος σήμαντος γερμανς στορικός, Φαλλμεράυερ, μφισβήτησε τν πευθείας καταγωγ τν σημερινν λλήνων π τος ρχαίους, ταραχ πο προκλήθηκε στ λλαδικ κρατίδιο ταν ποκαλυπτικ μις βαθύτερης σύγχυσης. Ο Νεοέλληνες δν ξεραν πς ν ρίσουν τν λληνικότητά τους. Κα τ μεγαλύτερο σκάνδαλο ταν βυζαντιν μεσαιωνικ περίοδος τς στορίας τους: Μ ποι κριτήριο ν ναγνωρισθον ς λληνες ο κάτοικοι ατς τς πανσπερμίας τν φύλων πο συγκροτοσαν τν νατολικ Ρωμαϊκ Ατοκρατορία -μιν ατοκρατορία στόσο μ κυρίαρχη γλσσα τν λληνική, μ φιλοσοφία κα τέχνη πο συνέχιζε ργανικ κα νέπλαθε δημιουργικ τν ρχαιοελληνικ κληρονομιά. 

Σίγουρα ο βυζαντινο Πατέρες τς κκλησίας -κάποιοι μ σπουδς στν θήνα- συνέχιζαν τν προβληματισμ κα τν λόγο το Πλάτωνα, το ριστοτέλη, τς Στος κα τν Νεοπλατωνικν, μως παράλληλα γραφαν λόγους «κατ λλήνων», φο στν ποχή τους λέξη λληνας σήμαινε ποκλειστικ κα μόνο εδωλολάτρης. λλ κα σύνολος πληθυσμς πρέπει ν γνώριζε ρκετ καλ τ κείμενα τν εδωλολατρν λλήνων, φο π χίλια περίπου χρόνια λφαβητάρι γι τν κμάθηση νάγνωσης κα γραφς ταν μηρος.

Τ
δυσεπίλυτο πρόβλημα ρισμο τς λληνικότητας διαιωνίζεται στ νεοελληνικ κρατίδιο ς σήμερα. πάρχουν πάντα κάποιοι «προοδευτικο» διανοούμενοι, πο θεωρον ποτιμητικ κάθε πιμειξία το λληνισμο μ τν Χριστιανισμ κα μφισβητον πεισματικ τν λληνικότητα τς «Βυζαντινς» Ατοκρατορίας. πως πάρχουν κα κάποιοι χριστιανο διανοούμενοι, μ δεολογικ πεξεργασμένη πίστη, πο προτιμνε τ νομα το «Ρωμιο» κα τς Ρωμιοσύνης στ θέση το λληνα κα τς λληνικότητας.

Δ
ν εναι δυνατ ν προσεγγίσουμε τ σχέση το λληνισμο μ τ Δύση στ νεώτερα χρόνια, χωρς ν διατυπώσουμε καταρχν μία πρόταση ξόδου π τν πελώρια ατ σύγχυση -πρόταση κάποιου ρισμο τς λληνικότητας. πρόταση εναι ν δομε τν λλάδα χι καταρχν ς ΤΟΠΟ, λλ καταρχν ς ΤΡΟΠΟ το βίου. Δν μπορε ν μφισβητήσει κανες τ γεγονς τι λληνισμς πέκτησε γεωγραφικ σύνορα γι πρώτη φόρα στν 19ο αώνα -μόλις πρν π κατν ξήντα χρόνια. Κα τι ατ τ σύνορα- το συμβατικο λλαδικο κρατιδίου πο προέκυψε π τν πανάσταση νάντια στος Τούρκους- φηναν π᾿ ξω τ τρία τέταρτα τν λληνόφωνων πληθυσμν τς τότε θωμανικς Ατοκρατορίας. ρχαία λλάδα δν εχε νιαία κρατικ πόσταση, οτε κα σύνορα. ταν τ σύνολο τν «λληνίδων πόλεων» -νεξάρτητες πόλεις- κράτη-, πο πλωνόταν π τν Μακεδονία ς τν Κρήτη κα π τν ωνία ς τν Σικελία, τν κάτω κα κεντρικ ταλία. Ο πόλεις ατς ναγνωρίζονταν ς «λληνίδες» χι μόνο γι τν κοινή τους λληνικ γλσσα, λλ κα γι τν κοιν τρόπο το βίου, δηλαδ τν κοιν πολιτισμό τους. ( κοιν λληνικ συνείδηση γίνεται χαρακτηριστικ κδηλη στς περιπτώσεις τν κοινν ορτν κα γώνων (στν λυμπία, στν Νεμέα, στν σθμ τς Κορίνθου κα στος Δελφούς, που μόνο λληνες μποροσαν ν συμμετάσχουν, νεξάρτητα π τν πόλη καταγωγς τους. Θ παιτοσε μι κτεν νάπτυξη τ περιεχόμενο τς λέξης ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, λλ κα μόνο ταύτιση μ τν ΤΡΟΠΟ το βίου μπορε ν εναι νας καταρχν ρισμός.

Στ
ν 4ο π.Χ. αώνα Μέγας λέξανδρος νώνει κάτω π τ στρατιωτική του σχ τς περισσότερες λληνίδες πόλεις, προκειμένου ν πιχειρήσει μι μεγαλεπίβολη κστρατεία ναντίον τν Περσων. Κατατροπώνει τος Πέρσες, λλ συνεχίζει τν κστρατεία του ς τν Βακτριαν κα τς νδίες. τρόπος μ τν ποο λέξανδρος ντιλαμβάνεται τν κατάκτηση ατν τν πέραντων περιοχν -π τς νότιες κτς τς Κασπιας ς τν Παλαιστίνη, Βαβυλώνα, Αγυπτο κα ς τν νδικ κεαν- εναι ν δρύει παντο καινούργιες λληνίδες πόλεις, πο μεταφέρουν τν λληνικ ΤΡΟΠΟ το βίου σ κάθε γωνι το τότε γνωστο κόσμου. τσι γεννιέται «μέγας κόσμος» τς λληνικς οκουμένης -να κπληκτικ φαινόμενο πολιτισμικς κρηξης πο δν χει τ μοιο στν στορία.ταν ργότερα Ρώμη, κολουθώντας τ ραμα το λεξάνδρου, θ νοποιήσει μ τς δικές της κατακτήσεις κα κάτω π τ δικό της διοικητικ σύστημα να μεγάλο μέρος τν ξελληνισμένων π τν λέξανδρο περιοχν, τ κοιν κα συνεκτικ στοιχεο τς ατοκρατορίας της θ παραμείνει λληνικς πολιτισμός. Συνειδητοποιομε χι μόνο τν κταση, λλ κα τ βάθος τν ποιότητα ξελληνισμο τς ρωμαϊκς «οκουμένης», ταν διαβάζουμε τ λληνικ κείμενα νς φανατικ συντηρητικο βραίου: τς πιστολς το ποστόλου Παύλου. 

Ο βραοι ταν λας πο ντιστάθηκε σθεναρ κα μ αματηρ τίμημα στν ξελληνισμό του, κα Παλος νκε στν πι συντηρητικ κοινωνικ μάδα τν βραίων, στος Φαρισαίους. Κι μως θνοφυλετικς συντηρητισμός του δν τν μποδίζει ν χειρίζεται τν λληνικ γλσσα, τς λληνικς φιλοσοφικς ννοιες, λλ κα κάποιους λληνες συγγραφες, μ μίαν εχέρεια πο δύσκολα θ τν συναγωνιζόταν ποιοσδήποτε λεξανδρινς κα θηναος τς ποχς του.
π τν 2ο κιόλας π.Χ. αώνα, δια λατινικ ριστοκρατία τς Ρώμης προτιμάει στς κοινωνικς συναναστροφς τ χρήση τς λληνικς γλώσσας, κα ταν τν 1ο μ.Χ. αώνα Παλος κα πάλι γράφει τν πιστολή του πρς Ρωμαίους, δν διανοεται ν χρησιμοποιήσει τ λατινικά. Δυόμισι αἰῶνες ργότερα, πολιτικ κα στρατιωτικ διοφυΐα το Διοκλητιανο θ διακρίνει τι τ κέντρο τν στορικν ξελίξεων χει ριστικ μετατεθε στν λληνικ νατολή, γι᾿ ατ κα θ περάσει τ μεγαλύτερο μέρος τς βασιλείας του στν Νικομήδεια. τσι χει προετοιμασθε κα τ τολμηρ γχείρημα το Μεγάλου Κωνσταντίνου ν μεταθέσει τ κέντρο τς ατοκρατορίας σ μι καινούργια λληνικ πρωτεύουσα, τ Νέα Ρώμη, πο λας θ τν ποκαλέσει Κωνσταντινούπολη.
Μ κέντρο πι τν Νέα Ρώμη Ρωμαϊκ Ατοκρατορία θ διανύσει μι θαυμαστ σ κάθε φάση της στορικ διαδρομ λόκληρης χιλιετηρίδας. Σίγουρα, πολιτισμική της ταυτότητα δν εναι οτε μιγς ρωμαϊκή, οτε μιγς λληνική. Εναι τ χριστιανικ στοιχεο πο πρωτεύει, κα μάλιστα μμον κα πιστότητα στν ρθόδοξη πρωτοχριστιανικ παράδοση. Μ ξονα βίου τν ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ νοηματοδότηση τς νθρώπινης παρξης, το κόσμου κα τς στορίας, Ρωμαϊκ Ατοκρατορία θ ναχωνεύσει ργανικ κα δημιουργικ τ ρωμαϊκ παράδοση το δικαίου κα τς διοίκησης, κα παράλληλα τν λληνικ φιλοσοφία κα τέχνη. Μετ τν 6ο αώνα θ εναι κα πίσημα μι λληνόφωνη ατοκρατορία, κα μετ τν 10ο αώνα θ υοθετήσει κα τος ρους λληνας κα λληνικός, φορτισμένους πι μ ξιολογικ περιεχόμενο, γι ν ντιπαρατάξει τ δική της πολιτισμικ ταυτότητα στν καινούργιο πολιτισμ πο γεννιέται στν κατακτημένη π βάρβαρα φύλα κα φυλς Δύση.
Ατο ο καινούργιοι κάτοικοι τς δυτικς κα κεντρικς Ερώπης, παρ᾿ λο πο χουν ποτάξει κα ξουθενώσει τος λατινόφωνους Ρωμαίους, φιλοδοξον ν σφετερισθον, μ τ λογική της γεωγραφικς ριοθέτησης, τν τίτλο κα τν στορικ συνέχεια τς Ρωμαϊκς Ατοκρατορίας. Γι᾿ ατ κα ρνονται τ νομα το Ρωμαίου στος πολίτες τς νατολικς κα ξελληνισμένης ατοκρατορίας. Τος ποκαλον χλευαστικ «Γραικούς», κα π τν 17ο αώνα στοριογραφία τους θ πινοήσει τ πρωτοφανς νομα Βυζάντιο κα «Βυζαντινός». Βέβαια τ Βυζάντιο πρξε στορικά: ταν πολίχνη στς κτς το Βοσπόρου -ρχαία λληνικ ποικία- πο στν θέση της Κωνσταντνος χτισε τ Νέα Ρώμη. λλ εναι φανερ τι νάκληση το παλαιο τοπωνυμίου νδιέφερε τος Δυτικος μόνο γι ν ποκατασταθε τ νομα τς Νέας Ρώμης.

Γι τος λληνόφωνους Ρωμαίους, κόμα ς τν περίοδο τς Τουρκοκρατίας, τ νομα «Βυζαντινς» θ ταν μλλον κατανόητο -θ χοσε τόσο παράλογα, ς ν ποκαλοσε κάποιος τν σημεριν κάτοικο τς λλάδας «Πλακιώτη» (π τ νομα τς παλις συνοικίας πο γύρω χτίστηκε καινούργια πόλη τν θηνν). Κι μως τ αθαίρετο πινόημα τν Δυτικν κυριάρχησε τελικά, κα εναι σήμερα καθιερωμένο στν κοιν συνείδηση κα στν στορικ πιστήμη.
Στ μεταξύ, στν 2ο π.Χ. αώνα ς τν 19ο, γεωγραφικ περιοχ που νθισαν ο ρχαες λληνίδες πόλεις, γνώρισε διαδοχικ περίπου δεκαεπτ πιδρομς βάρβαρων φυλν κα φύλων. π τς παραδουνάβιες περιοχς ς τν Κρήτη, κα π τν νότια ταλία ς τ βάθη τς Μ. σίας κα τν Πόντο, ο λληνόφωνοι πληθυσμο δοκιμάστηκαν σκληρ π αἰῶνες π ατ τ λλεπάλληλα κύματα τν κατακτήσεων, πο σήμαιναν, κάθε φορά, κάποιες πιμειξίες μ τος γηγενες λληνες. τσι, ποιοσδήποτε σχυρισμς γι φυλετικ μοιογένεια κα «καθαρότητα αματος» τν νεώτερων λλήνων θ εχε ρείσματα μλλον περιορισμένα συγκεχυμένα, κα σ μεγάλο ποσοστ θ ταν μόνο ρομαντικ αθαιρεσία.  

λλ τ στορικ παράδοξο εναι ατ πο μ τν ποιητική του γλσσα διαπίστωνε στρατηγς Μακρυγιαννης στν 19ο αώνα: «τι ρχ κα τέλος, παλαιόθεν κα ς τώρα, λα τ θερι πολεμον ν μς φνε τος λληνες κα δν μπορονε· τρνε π μς κα μένει κα μαγιά.» Ατ «μαγι» τν λληνίδων πόλεων κα ργότερα τν κοινοτήτων, μέσα π τς κατακτήσεις κα πιμειξίες, σωζε τελικ τν λληνικ διαιτερότητα: τ γλσσα, τ νοοτροπία, τν λληνικ νοηματοδότηση το κόσμου κα τς ζως -π κάποια ποχ κα μετ νωμένα λα στν κκλησιαστικ ρθοδοξία.

Βέβαια μιὰ τέτοια «μαγι» δυναμικς κα διάκοπα νανεούμενης λληνικότητας δν νιχνεύεται μ ναφορ σ γενεαλογικ δέντρα -στ συνεχ στορικ διαδοχ οκογενειν κα νομάτων.

νιχνεύεται στ λαϊκ ποίηση, στ λαϊκ θος, στν τρόπο πο χτιζαν κα εκονογραφοσαν τς κκλησίες ς τν πι πομακρυσμένη λληνικ κοινότητα, νιχνεύεται στ μουσική, στς λαϊκς φορεσιές, στ προικοσύμφωνα κα στ συνεταιρικ συμβόλαια. Κυρίως στος αἰῶνες τς Τουρκοκρατίας, ταν ΠΡΑΞΗ τς ζως, κφραση τς κοινς κκλησιαστικς πίστης (χι δεολογικ φυλετικ κριτήρια), πο ξεχώριζαν τν ρθόδοξο λληνα π τν λλόθρησκο Τορκο τν τερόδοξο «Φράγκο»: ταν νηστεία, γιορτή, χορς στ πανηγύρι, τ ναμμένο καντήλι στ οκογενειακ εκονοστάσι, τ ζύμωμα το πρόσφορου, γιασμς κάθε μήνα.

τσι, ταν τν δεύτερο χρόνο τς ξέγερσής τους νάντια στν τουρκικ τυραννία (1822) ο λληνες συγκροτον τν πρώτη κα δρυτική το νεοελληνικο κράτους θνικ Συνέλευση τς πιδαύρου, δν χουν λλο τρόπο ν ρίσουν τν διότητα το λληνα, παρ μόνο καταφεύγοντας στν θρησκευτική του πίστη. Στ τμμα Β' το Συντάγματος τς πιδαύρου διαβάζουμε:

«σοι ατόχθονες κάτοικοι τς πικράτειας τς λλάδος πιστεύουσιν ες Χριστόν, εσν λληνες.»
Εναι μλλον πι περίφραστη δικαίωση τς πρότασης ν ρίζουμε τν λλάδα χι καταρχν ς ΤΟΠΟ, λλ καταρχν ς ΤΡΟΠΟ βίου.

Χρῆστος Γιανναρᾶς:

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου