Στη Μεσόγειο, τη θάλασσα που επιτρέπει την επικοινωνία των τριών από τις πέντε ηπείρους του πλανήτη, έχει αναπτυχθεί η ιστορία των αυτοκρατοριών.
Ιστορία κατάκτησης του γνωστού κόσμου, του κόσμου που είναι ορατός. Iσως, η μορφή επεκτατικού κράτους να γεννήθηκε κάπου στη Μέση Ανατολή. Είναι όμως σχεδόν βέβαιο ότι οι πρώτοι εμπνευστές στρατιωτικής ενοποίησης του ανατολικού μεσογειακού χώρου ήταν οι Μακεδόνες. Το γεγονός ότι περιπλανήθηκαν ώς την σημερινή Ινδία ακολουθώντας, από την Αίγυπτο και ύστερα, μια παράλογη κατακτητική διαδρομή, δηλώνει πόσο ατελής ήταν η πρώτη αυτή σύλληψη. Εφάρμοσαν την ιδέα της κατάκτησης του κόσμου, ο οποίος όμως στην πορεία της μακεδονικής επέκτασης κατέληξε σε μία ατελέστατη κοσμοκρατορία.
Εντέλει την πρώτη ολοκληρωμένη μορφή του επεκτατικού κράτους πραγματοποίησαν οι Ρωμαίοι. Και η διάσπαση της αυτοκρατορίας σε δυτική και ανατολική, μάλλον, δηλώνει τα πεπερασμένα όρια της άσκησης ελέγχου μιας δυαδικής εξουσίας, του Καίσαρα και της Συγκλήτου, επί εκτεταμένων πληθυσμών.
Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το κοινώς λεγόμενο Βυζάντιο, συγκέντρωσε όλες τις εξουσίες στον αυτοκράτορα, ενώ ο χριστιανισμός από την εδραίωσή του λειτούργησε ως υποχρεωτική θρησκεία υπό την προστασία του αυτοκρατορικού επεκτατικού συστήματος. Ωστόσο, καμία εξουσία δεν μένει για πάντα αρραγής. Η διεκδίκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας από ποικίλες ανταγωνιστικές ελίτ γύρω στον 11ο αιώνα, αρχής γενομένης από τους στρατηγούς των ανατολικών θεμάτων, διέσπασαν τη συνοχή του θεσμού. Eτσι κατέστησαν αποτελεσματικές τις αποσχιστικές επιδιώξεις αυτοκρατορικών αξιωματούχων, ενεργοποίησαν τις αυτονομιστικές τάσεις των υποτελών πριγκίπων, όπως εκείνες των Σέρβων, και έδωσαν πολιτικό έρμα στις επεκτατικές πιέσεις των Σελτζούκων στη Μικρά Ασία και αργότερα των Λατίνων σταυροφόρων.
Οι Γαζήδες πολεμιστές του Ισλάμ, ιππότες της ημισελήνου και μακρινοί προπάτορες τις οθωμανικής αυτοκρατορίας, άρχισαν βαθμιαία να σταθεροποιούν τα κρατίδιά τους στη Μικρά Ασία από τα μέσα του 13ου αιώνα. Οι επιδρομές των Γαζήδων ιπποτών της ημισελήνου αρχικά στα βάθη της Μικράς Ασίας από τον 11ο αιώνα, και δύο σχεδόν αιώνες αργότερα στη Bαλκανική, δεν διέφεραν ως προς την πρακτική και το κίνητρο που χαρακτήριζαν τις επιδρομές των Δυτικών και των Βυζαντινών.
Και σε αυτήν τη μακροχρόνια επαναλαμβανόμενη πρακτική αλλεπάλληλων επιδρομών που γίνονταν στο όνομα της ορθής πίστης και της λαφυραγωγίας, ανακάλυψαν και εδραίωσαν με τα δικά τους πολιτισμικά κριτήρια το αυτοκρατορικό πρότυπο:
(1) Πόλεμος εναντίον των απίστων στο όνομα της ορθής πίστης,
(2) Κατάκτηση του γνωστού κόσμου για την κυριαρχία του σωστού θεού,
(3) Εμπέδωση του λόγου του επί της γης μέσω της κυριαρχίας των πιστών του πολεμιστών.
Στα μετόπισθεν των σχεδόν αδιάλειπτων ακριτικών πολέμων, κυρίως στις πόλεις τις Μικράς Ασίας, ο αστικός πληθυσμός, σε ιδιαίτερες συσπειρώσεις μάλλον διακεκριμένων ομάδων, καθόριζε για τα μέλη του το ηθικό πρότυπο, το ιερό χρέος και τη στάση ζωής, όπως απέρρεαν από ερμηνείες του Κορανίου. Ερμηνείες οι οποίες δεν μπορούσαν να βρίσκονται σε διάσταση από τα μουσουλμανικά θέσφατα, όπως τα όριζαν οι αδελφότητες των Δερβίσηδων.
Πρόκειται για μία διαδικασία που ξεκίνησε και εν πολλοίς ολοκληρώθηκε ώς το τέλος του 14ου αιώνα στη Μικρά Ασία, κατά την οποία φαίνεται πως οι ομάδες των Γαζήδων μπέηδων και ηγετικές ομάδες των αστικών πληθυσμών απέκτησαν όχι μόνο κοινά θρησκευτικά πρότυπα, αλλά ενιαίο σύστημα εγκόσμιων αξιών και πιθανότατα κοινή πολιτική ταυτότητα.
Αυτές οι δύο ομάδες, Γαζήδες και Δερβίσηδες, μαζί με μία τρίτη, των Αχήδων, αποτέλεσαν την αιχμή του δόρατος, τις κύριες ηγετικές ελίτ που προώθησαν και εδραίωσαν τη μουσουλμανική επέκταση στη Μικρά Ασία και στα Βαλκάνια.
Από την πρώτη σημαντική ενοποίηση των μουσουλμανικών εμιράτων της Μικράς Ασίας υπό τον Οσμάν Α΄ Γαζή Χαν στις αρχές του 14ου αιώνα, και ώς το τέλος των πολέμων μεταξύ των γιων του Βαγιαζήτ που έληξε το 1413 με την επικράτηση του Μωάμεθ Α΄, το αυτοκρατορικό πρότυπο συγκροτήθηκε ως προς τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του. Και ολοκληρώθηκε με τις κατακτήσεις και τις κρατικές μεταρρυθμίσεις του Σουλεϊμάν Α΄του νομοθέτη ώς τα μέσα του 16ου αιώνα.
Η αλλαγή αυτή, μέσα από πολλές συγκρούσεις, σήμανε τη σταδιακή μετατόπιση της πολιτικής ισχύος από τις ισχυρές ομάδες των Γαζήδων και των Αχήδων προς το αυτοκρατορικό κράτος, τη θεμελιώδη και απολύτως προσωποπαγή δομή εξουσίας του Σουλτάνου:
(1) τη διοίκησή του,
(2) τον τακτικό στρατό του,
(3) τη ρύθμιση των εισοδημάτων
(4) τον έλεγχο του εν γένει πλούτου του συνόλου των υποτελών και των αξιωματούχων του – οι πάντες δούλοι του.
Η πορεία που κατέληξε στη συγκρότηση της οθωμανικής αυτοκρατορικής επικράτειας είναι αποκαλυπτική. Από τα πρώτα χρόνια του 14ου αιώνα όταν σταθεροποιήθηκαν τα πρώτα κρατίδια των Γαζήδων στη Μικρά Ασία και την Ανατολία, και σχεδόν τρεις αιώνες μετά ο ελεγχόμενος χώρος αυξήθηκε περίπου διακόσιες σαράντα τρεις φορές: τα εδάφη που έλεγχε άμεσα ο Σουλτάνος το 1614 έφταναν σχεδόν το 1,5 εκατομμύριο τετραγωνικά χιλιόμετρα.
Η οθωμανική αυτοκρατορία ένωσε υπό τη σουλτανική εξουσία τις απολήξεις των τριών ηπείρων στη Μεσόγειο. Eτσι διαχωρίστηκε γεωπολιτικά η Ανατολική Μεσόγειος από τη Δυτική, και τα Βαλκάνια από την Ευρώπη. Διαχωρισμός που οριζόταν με έναν νοητό άξονα που ξεκινούσε περίπου από τη σημερινή Αλγερία και έφτανε στις βόρειες δυτικές ακτές των Βαλκανίων, στην Αδριατική Θάλασσα, και από εκεί ώς τη Μαύρη Θάλασσα.
Ο σαφής διαχωρισμός της Ανατολικής Μεσογείου από την υπόλοιπη κλειστή θάλασσα, και ειδικότερα ο διαχωρισμός των βαλκανικών περιοχών από την υπόλοιπη Ευρώπη, προέκυπτε από την πολύ μεγάλη ισχύ της οθωμανικής αυτοκρατορίας: ήταν πλέον σημαντικότατη παγκόσμια δύναμη. Αλλά ήταν επίσης και κάτι ακόμη: η γεωπολιτική διάσταση της αυτοκρατορίας. Ο έλεγχος των μεσογειακών απολήξεων των τριών ηπείρων την καθιστούσε έναν κόσμο σχετικά αυτοτελή.
Μπορούμε να προτείνουμε με κάποια βεβαιότητα ότι η οθωμανική αυτοκρατορία μέχρι περίπου τις αρχές του 18ου αιώνα συγκέντρωνε όλα τα χαρακτηριστικά ώστε να αποτελεί ένα σύστημα που αναπαραγόταν με σχετική αυτοτέλεια, μία αυτοκρατορία-κόσμο:
(1) Γεωγραφικά ήταν ιδιαιτέρως εκτεταμένη
(2) Γεωπολιτικά έλεγχε έναν μείζονα στρατηγικό χώρο
(3) Πολιτικά ήταν ιδιαιτέρως ισχυρή
(4) Εμπορικά ήταν σχετικά εσωστρεφής.
(5) Από την άποψη των δημοσίων εσόδων ήταν σημαντικά αυτοτελής
(6)Στην παραγωγή πριμοδοτούσε τη σχετική αυτάρκεια, δηλαδή την παραγωγή υποτυπωδών πλεονασμάτων από οικογένειες χωρικών.
Αυτή η πολιτική και οικονομική οριοθέτηση των βαλκανικών περιοχών και η σχετική αποκατάσταση των χωρικών πληθυσμών σε βάρος των ήδη αδύνατων αστικών, συνέπεσε με τις ιστορικές απαρχές συγκρότησης των σύγχρονων ευρωπαϊκών ισχυρών κρατών – είναι η ανερχόμενη οικονομία-κόσμος του Φ. Μπροντέλ.
Σε αυτή τη διαδικασία δεν μετείχαν οι βαλκανικοί πληθυσμοί παρά περιθωριακά: είχε επανεπιλεγεί το γνωστό από τους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου πρότυπο της κλειστής οικονομίας και κοινωνίας, και της απόλυτης θεοκρατικής εξουσίας.
Αρκετούς αιώνες αργότερα μετά την ολοκλήρωση της οθωμανικής κατάκτησης, μερικές ηγετικές βαλκανικές ελίτ, αρχής γενομένης με τις ελληνικές, επιδίωξαν να ξετυλίξουν το νήμα της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης και της πολιτικής ελευθερίας.
Hταν οι απαρχές συγκρότησης των εθνικών κρατών, που όμως αναγκαστικά θεμελιώθηκαν σε χωρικούς πληθυσμούς, κλειστές οικονομίες και πολιτισμούς.
Π. Πιζάνια
Καθηγητή Eλληνικής Iστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.
Πηγή ''ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ"
Πηγή ''ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου