Ο ΓΙΑΝΝΕΣ Ο ΜΟΝΟΓΙΑΝΝΕΣ

1. Ο Γιάννες ο Μονόγιαννες κι ο μαναχόν ο Γιάννες,

2. ο Γιάννες ετοιμάσκεται να ευτάει χαράν και γάμον.

3. Χάρος σην πόρταν έστεκεν και θελ' να παιρ' τον Γιάννεν.

4. -Χάρεμ, απόθεν έρχεσαι και πας συχαρεμένος;

5. -Έρθα να παίρω εγώ την ψησ' και πάγω χαρεμένος.

6. -Χάρε μ', ελ' ας παλεύομε σο χάλκενον τ' αλώνιν.

7. Αν εν' κι εμέν' νικάς μ' εσύ έπαρ' την ψη μ' και δέβα

8. κι αν εν εν' κι εσύ νικίεσαι, θ' ευτάω εγώ τον γάμο μ'.

9. -Εμέν αδά που έστειλεν πασκί 'πεν φα και πία;

10. Πασκί 'πεν έβγα πάλεψον σο χάλκενον τ' αλώνιν;

11. Εμέν αδά που έστειλεν αοίκα κι εθυμέθεν,

12. μόνον εμέναν είπε με την ψην ατ' έπαρ' κι έλα.

13. -Παρακαλώ σε, Χάρε μου, Θεού παρακαλίαν,

14. θέλω καιρόν να σαίρουμαι, μουράτια να πλερώνω,

15. εμέν' ζωήν για χάρισον να ευτάω εγώ τον γάμο μ'.

16. Χάρος οπίσ' εγύρισεν, σα επουράνια εξέβεν,

17. παρακαλεί τον Ποιητήν να διγ' ατόναν χρόνια.

18. -Χάιτε άμε πε τον κύρην ατ' θα ζει τρακόσια χρόνια,

19. ας δει ατόναν τα ημψά κι ας πάει στεφανούται.

20. -Κέρδα μ', αφέντη, κέρδα με, Χάρος να μη κερδαίν' με.

21. -Υιέ μ' πώς να κερδαίνω σε, Χάρος να μη κερδαίν' τσε;

22. -Δωσ' μ' ασ' σα χρόνια σ' τα καλά, Χάρος να μη κερδαίν' με.

23. -Γω ασ' σα χρόνια μ' τα καλά ημέραν κι χαρίζω!

24.- Παρακαλώσε, Χάρε μου, Θεού παρακαλίαν,

25. είπα το εγώ τον κύρη μου, εμέν χρόνια κι εδώκεν.

26. Εμέν ζωήν για χάρισον, να ευτάω εγώ τον γάμο μ'.

27. Χάρος οπίσ' εγύρισεν σα επουράνια εξέβεν,

28. παρακαλεί τον Ποιητήν να διγ' ατόναν χρόνια.

29. -Χάιτε άμε πε τη μάναν ατ' θα ζει διακόσια χρόνια,

30. ας δει τ' ημψά σον γιόκαν ατς κι ας πάει και στεφανούται.

31. -Γω ασ' σα χρόνια μ' τα καλά τριχάριν κι χαρίζω!

32. -Παρακαλώ σε Χάρε μου, Θεού παρακαλίαν,

33. είπα το εγώ σην μάνα μου, εμέν χρόνια κι εδώκεν.

34. Χάρος οπίσ' εγύρισεν σα επουράνια εξέβεν,

35. παρακαλεί τον Ποιητήν να διγ' ατόναν χρόνια.

36. -Χάιτε άμε πε την κάλην ατ' θα ζει σεράντα χρόνια,

37. ας δει ατόναν τα ημψά κι ας πάει και στεφανούται.

38. Κέρδα με, κάλη μ, κέρδα με, Χάρος να μη κερδαίν' με.

39. Τ' εμά τα χρόνια τα καλά εμέν κι εσέν κανείνταν!

40. Ευτάει ο Γιάννες την χαράν, ευτάει ο Γιάννες γάμον!

ΣΧΟΛΙΑ

1. Το δημοτικό ποντιακό τραγούδι "του Γιάννε του Μονόγιαννε" ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα της γιαγιάς μου της Ανατολής. Το τραγουδούσε συνήθως όταν έκλωθε το μαλλί με το αδράχτι και το σφοντύλι μέσα στο τάσι μ' έναν αργόσυρτο νοσταλγικό σκοπό, ο οποίος τόσο βαθιά χαράχτηκε στη μνήμη μου, που και τώρα που αναπολώ εκείνες τις μέρες, έπειτα πάνω από εξήντα χρόνια, νομίζω πως ηχεί μέσα στ' αυτιά μου, όπως ο ήχος μιας αόρατης ποντιακής λύρας ή γαβαλιού (αυλού) σε κάποιο Παρχάρι των Ποντιακών Άλπεων.

Αν και δεν αξιώθηκα ως τώρα να ταξιδέψω στον Πόντο και είμαι γεννημένος στη Μακεδονία, τον Πόντο τον έχω μέσα στα βάθη της ψυχής μου, όπου μπήκε και θρονιάστηκε χωρίς να το καταλάβω, μαζί με τα τραγούδια της γιαγιάς μου, μαζί με την ποντολαλιά, που, αν και δεν ξέρω να τη μιλώ, επειδή μεγάλωσα σε μια γειτονιά της Νάουσας, όπου δεν ευδοκιμούσε καμία διάλεκτος ή ιδίωμα, εκτός από το ναουσαίϊκο, την καταλαβαίνω και, όταν την ακούω, συγκινούμαι.

2. Όταν ήμουν παιδί, όπως ήταν φυσικό, δεν αντιλαμβανόμουν το νόημα του τραγουδιού "του Γιάννε του Μονόγιαννε". Τη μεγάλη του σημασία την ένιωσα, όταν ως φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης πρωτοδιάβασα την τραγωδία "Άλκηστις" του κορυφαίου δραματουργού της αρχαιότητας, του Ευριπίδη, η οποία πρέπει να είναι το μακρινό πρότυπό του.

3. Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ

Η Άλκηστη, κόρη του Πελία του βασιλιά της Ιωλκού, είχε παντρευτεί το γιο του Φέρητα, βασιλιά των Φερών, τον Άδμητο, και ζούσαν ευτυχισμένοι ώσπου ήρθε η ώρα του Άδμητου να πεθάνει, όπως είχαν ορίσει οι Μοίρες, νέος.

Ο θεός Απόλλων, που αγαπούσε και προστάτευε τον Άδμητο, μεσολάβησε στις Μοίρες και πέτυχε από αυτές την παράταση ως τα γεράματα της ζωής του Άδμητου, αν βρισκόταν κάποιος που θα δεχόταν να πεθάνει αντίς γι' αυτόν. Όταν όμως τέθηκε το αίτημα στους γέροντες γονείς του, ούτε ο πατέρας ούτε η μάνα του δέχτηκαν να πεθάνουν για να ζήσει ο μοναχογιός τους, και ο Άδμητος θα πέθαινε, αν δεν θυσιαζόταν για χάρη του η όμορφη και νεαρή γυναίκα του η Άλκηστη, το αιώνιο σύμβολο της αυταπάρνησης.

Στην ατυχία του ο Άδμητος στάθηκε τυχερός, γιατί, την μέρα που ο θάνατος έπαιρνε την Άλκηστη, έτυχε να φιλοξενηθεί στο σπίτι του ο ημίθεος Ηρακλής, ο οποίος, όταν έμαθε από κάποιον υπηρέτη ότι η Άλκηστη μόλις είχε πεθάνει, πήγε πάλεψε με το Θάνατο και κατόρθωσε να του πάρει την Άλκηστη και να τη φέρει πίσω στον απαρηγόρητο Άδμητο.

4. Η ποντιακή Μούσα παράλλαξε κάπως την υπόθεση, όχι όμως τόσο ώστε να μη φαίνεται η επίδραση της τραγωδίας του Ευριπίδη πάνω στο ποντιακό τραγούδι.

Ο Γιάννες (Γιάννης) ο Μονόγιαννες (ο μονογενής, όπως ο ευριπίδιος Άδμητος) ετοιμάζεται να κάνει το γάμο του με την καλή του (εκλεκτή της καρδιάς του), αλλά ο Χάρος, αποσταλμένος του Θεού, τον περιμένει έξω απ' το σπίτι του για να του πάρει την ψυχή. Την πρόταση του Γιάννε να παλέψουν (όπως ο Λεβέντης με το Χάρο) δεν τη δέχεται, αλλά τον συγκινεί η παράκληση να του δώσει καιρό για να νυμφευτεί και να χαρεί τη ζωή του και μεταφέρει το αίτημα στο Θεό. Ο Θεός δέχεται να δοθεί παράταση ζωής στο Γιάννε, αρκεί να βρεθεί κάποιος που να του δώσει τα μισά του χρόνια.

Οι γονείς του Γιάννε αντιδρούν όπως οι γονείς του Άδμητου, δε δέχονται συζήτηση για παραχώρηση ούτε μιας μέρας από τη ζωή τους στο γιο τους, ακόμη κι αν τους έμεναν να ζήσουν άλλα 150-100 χρόνια, και μόνο η καλή του δέχτηκε πρόθυμα να μοιραστεί μαζί του τα μόλις σαράντα χρόνια της ζωής που της απέμεναν.

5. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι η τραγωδία του Ευριπίδη "Άλκηστις" πρωτοπαρουσιάστηκε στο Διονυσιακό θέατρο της Αθήνας ως τέταρτο έργο μιας τετραλογίας, στη θέση του σατυρικού δράματος, στα 438 π.Χ., έξι δηλαδή χρόνια πριν από την είσοδο της Βέροιας στην ιστορική της περίοδο, στα 432 π.Χ., αντιλαμβανόμαστε οπωσδήποτε με δέος ότι το ποντιακό δημοτικό τραγούδι "του Γιάννε του Μονόγιαννε" έχει ρίζες δύο χιλιάδων τετρακοσίων σαράντα πέντε χρόνων!

6. Εκτός από την αρχαιότητα της υπόθεσης, που χωρίς αμφιβολία εντυπωσιάζει τους ερευνητές, δεν περνάει απαρατήρητο και το επιτυχημένο σχήμα της παρήχησης του σύμφωνου ν στον πρώτο στίχο, το οποίο σε συνδυασμό και με τα φωνήεντα α και ε δημιουργεί την αίσθηση του ήχου της καμπάνας που ηχεί για να στείλει κάποιο μήνυμα.

7. Αλλά και το όνομα του ήρωα "ο Γιάννες" με την αρχαία προφορά του η ως ε μακρόν (η=εε), επισημαίνοντας ένα από τα βασικά γνωρίσματα της ποντιακής διαλέκτου, βοηθάει στη δημιουργία γέφυρας μετάγουσας από το σήμερα στο μακρινό παρελθόν, που φαντάζει έτσι πιο οικείο και καθόλου ξεπερασμένο, σπαρταριστά ολοζώντανο θα λέγαμε.

8. Θα κλείσω το σημερινό σημείωμα με ένα ποντιακό δίστιχο που τραγουδούσε η γιαγιά μου στον ίδιο σκοπό με το τραγούδι "του Γιάννε του Μονόγιαννε" και με μια ευχή που συχνά μου έλεγε:

1. Τ' αρνόπο μ' κείταιν άρρωστον και γω σύρω τα πόνια.

2. Θεέ μ, κόψον και δωσ' ατό τ' εμά τ' ημψά τα χρόνια.

Η ΕΥΧΗ

"Ο Θεόν να κοφτ' ασ' εμέν ημέρας και να δει εσέν χρόνια!" (=Ο Θεός να κόβει από μένα μέρες και να τις δίνει σε σένα ως χρόνια!".

Για να φανεί η αξία της ευχής της, θα πρέπει να σημειωθεί ότι αγαπούσε πολύ τη ζωή. Κάθε τόσο ζητούσε από το Θεό και την Παναγία να την ξανακάνουν νέα: "Θεέ μ' νέωσόν με! Παναΐα μ', νέωσόν με!". Μια μέρα μου είχε πει "Θωμά, θέλω να ζω, να ελέπω την Δευτέραν Παρουσίαν!".

 Θωμάς Γαβριηλίδης

Βιβλιογραφία: Σ. Αθανασιάδη (Γερο-Στάθη), Ακρίτες-Διγενής-Ποντιακή ακριτική ποίηση, εκδ. Ε.Λ.Β. 1978.