Το Στρατηγικό του Κεκαυμένου μας είναι γνωστό από ένα και μοναδικό χειρόγραφο, μάλλον του 14ου αιώνα, που βρίσκεται στη Συνοδική Βιβλιοθήκη της Μόσχας. Το χειρόγραφο αυτό περιλαμβάνει και άλλα έργα εκτός από το Στρατηγικό και έφτασε στη Μόσχα αφού πέρασε από το Άγιο Όρος, αλλά η αρχική του προέλευση είναι από την Τραπεζούντα. Η διατήρηση του χειρογράφου είναι μέτρια.
Ο συγγραφέας και ο χρόνος συγγραφής του Στρατηγικού
Ελάχιστα γνωρίζουμε για το συγγραφέα, εκτός από περιορισμένες αναφορές που κάνει ο ίδιος για τον εαυτό του και την οικογένειά του. Το επώνυμο Κεκαυμένος το συνάγουμε από όσα λέει για άλλα μέλη της οικογένειάς του.
Παρεμπιπτόντως και μόνο μας αναφέρει τρία στοιχεία: ότι πήρε μέρος στην εκστρατεία του Μιχαήλ Δ΄για την κατάπνιξη της επανάστασης του Πέτρου Δελιάνου το 1041, ότι βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη τον Απρίλιο του 1042 όταν εκθρονίστηκε ο Μιχαήλ Ε΄και τέλος, ότι κάποτε χρημάτισε επικεφαλής του θέματος Ελλάδος.
Το περιεχόμενο του Στρατηγικού
Ο συγγραφέας του Στρατηγικού απευθύνεται στους γιούς του δίνοντάς τους τις ανάλογες νουθεσίες. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ένα μόνο τμήμα το οποίο απευθύνεται σε κάποιον αυτοκράτορα. Το Στρατηγικό από άποψη περιεχομένου χωρίζεται σε έξι ξεχωριστές ενότητες.
Στην πρώτη ενότητα, η αρχή της οποίας δε σώζεται, ο συγγραφέας απευθύνει υπηρεσιακές συμβουλές σε κάποιον που βρίσκεται στην υπηρεσία του κράτους ή ενός ιδιώτη. Αναφέρεται στην υποχρέωση μα υπερασπιζόμαστε τα θύματα της αδικίας, δίνει συμβουλές σε κάποιον που βρίσκεται στην υπηρεσία του αυτοκράτορα ή κάποιου άρχοντα και κατόπιν σε έναν επαρχιακό δικαστή και το γραμματικό του. Η ενότητα αυτή κλείνει με μια μικρή παράγραφο που απευθύνεται σε δασκάλο της πρωτεύουσας.
Η δεύτερη ενότητα αποτελεί το κυρίως Στρατηγικό, είναι αυτή δηλαδή που περιέχει συμβουλές προς ένα στρατηγό. Οι συμβουλές αυτής της ενότητας καλύπτουν κάθε περίπτωση που μπορεί να αντιμετωπίση ένας στρατιωτικός και είναι πρακτικής, θεωρητικής ή ηθικής φύσεως. Η ενότητα αυτή είναι η μεγαλύτερη από τις ενότητες του Στρατηγικού.
Η τρίτη ενότητα αφορά την περίπτωση κατά την οποία ο νουθετούμενος δεν ασκεί κανένα αξίωμα, αλλά ιδιωτεύει στο σπίτι του. Οι συμβουλές εδώ αναφέρονται στη διαχείρηση του οίκου του και κατά κύριο λόγο στην οικονομική του διαχείρηση. Μια ενότητα αφορά επίσης την περίπτωση που ο νουθετούμενος κληθεί να καταλάβει εκκλησιαστικό αξίωμα.
Στην τέταρτη ενότητα, ο συγγραφέας εξετάζει το ζήτημα της επανάστασης κατά του αυτοκράτορα. Ο λόγος στην ενότητα αυτή περιστρέφεται γύρω από μια επανάσταση των Βλάχων και των Λαρισινών στη Θεσσαλία και έχει ως πρωταγωνιστή ένα μέλος της οικογένειας Νικουλιτζά.
Η πέμπτη ενότητα του Στρατηγικού απευθύνεται σ' έναν τοπικό ηγεμόνα έξω από τη βυζαντινή επικράτεια. παραδόξως, οι συμβουλές αποβλέπουν στο να τον βοηθήσουν να κρατήσει την περιοχή του μακριά από την αυτοκρατορική επιρροή.
Η έκτη και τελευταία ενότητα του έργου απευθύνεται σε έναν αυτοκράτορα και αποτελεί τμήμα που και ο ίδιος ο συγγραφέας το θεωρεί σαν κάτι ξεχωριστό και το χαρακτηρίζει ως γραφή προς τους μετέπειτα βασιλείς. Εδώ ο συγγραφέας παρέχει μια ενδιαφέρουσα εικόνα της κατάστασης που επικρατούσε την εποχή του στην αυτοκρατορία.
Το Στρατηγικό περιλαμβάνει τέλος μια ακόμη επιπλέον ενότητα, γραμμένη από τον ίδιο συγγραφέα, που δεν έχει όμως καμία σχέση με το έργο. Πρόκειται για μια σύντομη συζήτηση σχετικά με κάποια φανταστικά όντα που ονομάζονται σάτυροι, τους δράκους και την αληθινή φύση της βροντής. Η θεολογικού χαρακτήρα αυτή συζήτηση στηρίζεται κυρίως σε έργα του Ιωάννη Δαμασκηνού.
Η Σημασία του Στρατηγικού
Χωρίς να παραγνωρίζει κανείς την αξία του Στρατηγικού για τις πληροφορίες που μας παρέχει σχετικά με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, η τεράστια αξία του έγκειται στο ότι αποτελεί ένα γνήσιο και σπάνιο πορτραίτο της βυζαντινής κοινωνίας.
Ο συγγραφέας, μέλος μιας πρόσφατα εξελληνισμένης οικογένειας, περιγράφει τη βυζαντινή κοινωνία μέσα από τις καθημερινές πρακτικές της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Δεν είναι ούτε ο παντοδύναμος μεγαλογαιοκτήμονας που δεν μπορεί να δει μακρύτερα από τα συμφέροντα της κοινωνικής του ομάδας, ούτε ο εξαιρετικά μορφωμένος υψηλά ιστάμενος κρατικός αξιωματούχος, ανακατεμένος στις πολιτικές ίντριγκες της πρωτεύουσας.
Ο συγγραφέας αντίθετα είναι άνθρωπος με μέτρια μόρφωση και ανήκει σε μια κοινωνική τάξη που αν και "ανώτερη" δεν τον απομακρύνει από τα προβλήματα των κατώτερων κοινωνικών ομάδων.
Τα τρία πιο έντονα χαρακτηριστικά του συγγραφέα είναι το ότι τον διακρίνει ένα έντονο αίσθημα δικαιοσύνης, ενδιαφέρεται ζωηρά για τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας και τρίτον έχει τη χαρακτηριστική χριστιανική ευσέβεια της εποχής του.
Αυτό που τέλος έχει ιδιαίτερη σημασία για το σύγχρονο αναγνώστη, είναι το ότι το Στρατηγικό μας σκιαγραφεί τον τρόπο με τον οποίο αυτοπροσδιορίζεται ένας Βυζαντινός, ένας Ρωμαίος.
Μας δίνει να καταλάβουμε ότι αυτό που σήμερα εμείς ονομάζουμε εθνική συνείδηση προσδιοριζόταν με εντελώς άλλα κριτήρια από τα σημερινά και δεν είχε καμιά σχέση με τη φυλετική καταγωγή. Ρωμαίος ήταν αυτός που πληρούσε δυο βασικές προϋποθέσεις, ήταν δηλαδή χριστιανός και βρισκόταν στην υπηρεσία του αυτοκράτορα.
Δεν πρέπει όμως να να συμπεράνουμε εσφαλμένα ότι ο διαφορετικός τρόπος του προσδιορισμού αυτού που σήμερα ονομάζουμε εθνική ταυτότητα αλλάζει την ένοια της πατρίδας ή μειώνει την αγάπη του βυζαντινού για την πατρίδα του. Αντίθετα, ο ίδιος ο Κεκαυμένος συμβουλεύει "να μη φοβάσαι το θάνατο αν είναι να πεθάνεις για την πατρίδα και τον αυτοκράτορα".
Ο Κεκαυμένος γράφει σε μια εποχή κατά την οποία τη μεγάλη ακμή τη διαδέχεται μια εποχή απότομης πτώσης κακοδιοίκησης και αποσύνθεσης με εσωτερικές διενέξεις και ανίκανους αυτοκράτορες.
Όσο κι αν δεν μπορεί να γνωρίζει το μέγεθος των συνεπειών, ο συγγραφέας έχει συνείδηση της κατάστασης, παρά τον απλοϊκό τρόπο με τον οποίο εκφράζεται.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου