Πλήθων Γεμιστός

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία (324-1453) σε λίγο θα βυθιστεί στο σκοτάδι της Οθωμανικής κατοχής. Ο καιροί αλλάζουν και η φλόγα της φιλοσοφίας, που επιβίωσε και δρούσε εν κρυπτώ μεταφέρεται τώρα στην δύση μέσα από έναν μεγάλο φιλόσοφο τον Πλήθωνα τον Γεμιστό, με σκοπό την αναγέννηση της.

Στην Ιταλία είχε την ευκαιρία να συναντηθεί με επιφανείς ουμανιστές και να γίνει ο εισηγητής του πλατωνισμού στην Ιταλία και ο εμπνευστής της ίδρυσης της Πλατωνικής Ακαδημίας της Φλωρεντίας από τον Κόζιμο των Μεδίκων. Έτσι στο περιθώριο των συζητήσεων ο Πλατωνισμός και ο Νεοπλατωνσιμός αφού έχουν παραμείνει στην σκιά για οκτώ ολόκληρους αιώνες ξανάρχονται ξανά στο προσκήνιο του ενδιαφέροντος. Εκεί εκφώνησε την περίφημη πραγματεία του «Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεσθαι» υποστηρίζοντας την υπεροχή του Πλάτωνα πάνω στον Αριστοτέλη. Η μελέτη αυτή είναι η αρχή της πτώσης της Σχολαστικής φιλοσοφίας που στηρίχθηκε στον Αριστοτέλη για την ταξινόμηση και κατάταξη των έργων της εκκλησίας.


«Εμπρός λοιπόν, λόγιοι θεοί, όποιοι και όσοι είσθε και εποπεύετε στις επιστήμες και στις αληθινές γνώμες, δώστε τες σε αυτούς που θέλετε, σύμφωνα με την θέληση του Διός, του μεγάλου Πατέρα και Βασιλέα όλων. Γιατί δεν μπορούμε χωρίς εσάς εμείς να εκτελέσουμε αυτό το μεγάλο έργο. Αλλά εσείς οδηγείστε μας σε αυτούς τους λόγους και δώστε αυτή η συγγραφή να γίνει επιτυχής όσο το δυνατόν περισσότερο και κτήμα αιώνιο στους ανθρώπους που θέλουν, και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο, να ζήσουν κάλλιστα και άριστα».


Με αυτά τα λόγια αρχίζει το τέταρτο κεφάλαιο με τίτλο «Προσευχή προς τους προστάτες θεούς του λόγου» από το πρώτο βιβλίο του έργου Πλήθωνος Νόμοι. Σε αυτό το έργο συνοψίζεται ολόκληρο το πρόγραμμα των θρησκευτικών, πολιτικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων τις οποίες εισηγήθηκε ο Πλήθων στους δεσπότες του Μοριά. Το έργο δεν σώζεται ολόκληρο, γιατί κάηκε δημόσια κατόπιν εντολής του Πατριάρχη Γεννάδιου και εξόρκιζε του πάντες να κάνουν το ίδιο για οποιοδήποτε αντίγραφο. Ο Δημήτριος Ράλλης όμως διέσωσε από τον αφανισμό πολλά αποσπάσματα. Είναι χωρισμένο σε τρία βιβλία. Από τα 31 κεφάλαια του πρώτου έχουν διασωθεί μόνο τα 4 πρώτα. Από τα 27 του δευτέρου μόνο δύο και από τα 43 του τρίτου έχουν διασωθεί μόνο εννιά.


Το σύστημα του Πλήθωνα αποβλέπει στην επικράτηση μιας παγκόσμιας θρησκείας, βασισμένης κυρίως στην Νεοπλατωνική φιλοσοφία. Ο μόνος οδηγός του ανθρώπου κατά τον Πλήθων είναι η φιλοσοφία. Η ιδανική πολιτεία θα έχει πολίτευμα παρόμοιο με της αρχαίας Σπάρτης σε συνδυασμό με τις Πλατωνικές αντιλήψεις.


Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου με τίτλο «Περί της διαφοράς δοξασιών μεταξύ των ανθρώπων, σε σχέση με τα πλέον σημαντικά ζητήματα» αναφέρει ότι η ίδια η φύση θέλησε οι άνθρωποι να ζήσουν «ευδαιμόνως». Αλλά ενώ ο σκοπός είναι ο ίδιος οι δρόμοι που διαλέγουμε για την ευδαιμονία είναι πολλοί και έτσι προκαλείται ανωμαλία και ταραχή. Για να μας βγάλει η φιλοσοφία από αυτό τον λαβύρινθο πρέπει να εξεταστεί « Τι είναι άνθρωπος, ποια είναι η φύση του και ποια η δύναμη του». Αλλά για να λύσουμε το πρόβλημα αυτό, πρέπει πρώτα να θέσουμε το ερώτημα «για την φύση όλων των πραγμάτων, ποιο είναι το αρχαιότερο όν, ποιες είναι οι δεύτερες και τρίτες φύσεις, ποιες οι τελευταίες και ποια η δύναμη της καθεμιάς». Έτσι εξηγεί γιατί είναι υποχρεωμένος να αρχίσει από τους θεούς.


Στο πέμπτο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου με τίτλο «Γενικές αρχές περί θεών» διδάσκει ότι οι θεοί είναι νοητικές φυσικές ενέργειες που διοικούν ένα ορισμένο βασίλειο. Ο Ποσειδών την μορφή, το όριο και το συγκεκριμένο κάλλος, η Ήρα την πολλότητα, ο Απόλλων την ταυτότητα, η Άρτεμις την διάκριση, ο Ήφαιστος την μονιμότητα, ο Διόνυσος την αυθορμητισμό, η Αθηνά την δεκτική κίνηση και την απόρριψη του περιττού κ.α.


Στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου με τίτλο «Περί ηγεμόνων και βελτίστων λόγων» αναζητεί την μέθοδο η οποία θα μας βγάλει από την σύγχυση και θα μας οδηγήσει στην αλήθεια. Η μέθοδος αυτή είναι η αναζήτηση των λόγων των μεγάλων ανδρών του παρελθόντος και αναφέρει όλους τους μεγάλους σοφούς.


Στο δεύτερο βιβλίο και στο έκτο κεφάλαιο με τίτλο «Περι ειμαρμένης. Επιστροφή εις το ζήτημα της αθανασίας της ψυχής» λέει ότι όλα τα μέλλοντα είναι προκαθορισμένα, ότι τα πάντα έχουν την αιτία τους και έχουν την ρίζα τους στην αιωνιότητα, μια ρίζα αμετακίνητη που είναι η βούληση του Δία. Τον Δία τον ονομάζει «Αιτιώτατον» δηλ αιτία όλων των αιτιών. Στο εικοστό δεύτερο κεφάλαιο που δεν υπάρχει ο Πατριάρχης Γεννάδιος σε ένα γράμμα του λέει ότι υποστηρίζει την μετενσάρκωση.


Η «Επινομίς» περιέχει τα γενικά συμπεράσματα του Πλήθωνα. Λέει ότι ο άνθρωπος είναι σύνθετος και μέσα του διασταυρώνονται δύο είδη «αυτό που είναι ζωώδες και θνητό και αυτό που είναι αθάνατο και συγγενεύει με τους θεούς».


Ο Πλήθων πέθανε το 1452 στην Σπάρτη. Ο θάνατος του προκάλεσε μεγάλη σύγχυση μεταξύ των μαθητών του, οι οποίοι δεν έβρισκαν λέξεις για να τον εξυμνήσουν. Ακόμη και οι αμείλικτοι εχθροί του, Γεώργιος ο Τραπεζούντιος και Γεννάδιος Σχολάριος ομολόγησαν την σοφία του. Η μικρή εσωτερική κοινότητα του Μυστρά διαλύθηκε μετά τον θάνατο του, που συνέπεσε σχεδόν με την πτώση της αυτοκρατορίας. Οι αρχές της θρησκείας του και το πνεύμα της φιλοσοφία του δεν χάθηκαν, έζησαν μέσα από την Πλατωνική σχολή της Φλωρεντίας, η οποία ήταν ο κινητήρας της Αναγέννησης.

Όπως ο ίδιος έλεγε : «Η Αναγέννησης είναι δυνατόν να επιτευχθεί δια της αφυπνίσεως των ηθικών δυνάμεων και της αξιοποίησης την πνευματικής κληρονομιάς».