Carl Gustav Jung

Οι 4 Ψυχολογικές «Λειτουργίες»

και οι 8 Ψυχολογικοί «Τύποι»

ή Οι βάσεις

για την «διαδικασία της εξατομίκευσης» και

για την «συμφιλίωση των αντιθέτων»

Ι.Δασκαλόπουλου

Εισαγωγή

Με τη διάκριση αυτή ανάμεσα στον εξωστρεφή και εσω­στρεφή χαραχτήρα («στάση») δεν καλύπτουμε όλες τις διαφορές προσωπικότητας πού μπορούν να παρατηρηθούν. Ο εσω­στρεφικός αποτραβιέται και διστάζει μ' ένα δικό του τρόπο που δεν μοιάζει απαραίτητα μ' αυτόν του κάθε εσωστρεφικού. Ο εξωστρεφικός δημιουργεί τη σχέση του με τον κόσμο μέσα από τη νόησή του, τα συναισθήματα, τις αισθητικές του αντι­λήψεις και τις διαισθήσεις του. Ο καθένας, στην υπαρξιακή του πάλη χρησιμοποιεί ενστικτώδικα αυτό πού ο Γιούνγκ ονομάζει την «πιο εξελιγμένη λειτουργία του»⁵.

Τέσσερες είναι οι λειτουργίες, πιστεύει ο Γιούνγκ, πού χρησι­μοποιούμε για να προσανατολιστούμε μέσα στον κόσμο (αλλά και στον εσωτερικό μας κόσμο): Αίσθηση, δηλαδή αντίληψη μέσω των αισθήσεων^. Σκέψη, πού δίνει νόημα και κατανόηση. Συναίσθημα πού μετράει και αξιολογεί^. και Διαίσθηση, πού μας ειδοποιεί για τις μελλοντικές δυνατότητες και μάς πληροφορεί για την ατμόσφαιρα πού περιβάλλει κάθε έμπειρία⁶.

Όταν μια αντίδραση γίνεται συνηθισμένη μπορούμε να μιλή­σουμε για τύπο.

1. Η ΣΚΕΨΗ

Παραδείγματος χάρη υπάρχουν άνθρωποι πού ολοφάνερα σκέφτονται περισσότερο από άλλους, πού χρη­σιμοποιούν τη σκέψη τους για να πάρουν αποφάσεις, πού τους αρέσει να γυρίζουν τα πράγματα μέσα στο μυαλό τους και πού θεωρούν τη σκέψη σαν τη σημαντικότερη ιδιότητα του άνθρώπου. Οι άνθρωποι αυτοί μπορεί να είναι είτε εξωστρεφι­κοί είτε εσωστρεφικοί και αυτό θα επηρεάσει τον τρόπο και το υλικό της σκέψης τους. Η κατεύθυνση της σκέψης του εξωστρεφικού στοχαστή είναι προς τον εξωτερικό κόσμο. Ενδια­φέρεται για τα γεγονότα και τα υλικά πράγματα και όταν τον απασχολούν ιδέες, αυτές θα προέρχονται είτε από την παρά­δοση είτε από τη γενική ατμόσφαιρα της εποχής του. Θα προέρχονται δηλαδή απ' αυτό πού είναι γενικά γνωστό σαν «πραγματικότητα». Αυτό συνήθως ονομάζουμε σκέψη κι όμως, καθώς υπογραμμίζει ο Γιούνγκ, υπάρχει κι ένας άλλος τρόπος σκέψης πού δε μπορεί κανείς να της αρνηθεί αυτό τον τίτλο.

«Φτάνω σ' αυτό το άλλο είδος σκέψης με τον ακόλουθο τρό­πο: Όταν οι σκέψεις μου συγκεντρώνονται στο συγκεκριμένο αντικείμενο ή τη γενική ιδέα με τέτοιο τρόπο πού ή πορεία του συλλογισμού μου με ξαναφέρνει, ενδεχόμενα, πίσω στο αντικεί­μενό μου, ή διανοητική διαδικασία αυτή δεν είναι η μόνη ψυχική λειτουργία πού γίνεται μέσα μου τη στιγμή αυτή. Θ' αφήσω κατά μέρος όλες αυτές τις πιθανές αισθήσεις και τα συναισθήμα­τα, πού τα συλλαμβάνω σαν μια λιγότερο ή περισσότερο εν­οχλητική συνοδεία τού συλλογισμού μου, και θα υπογραμμίσω απλώς το γεγονός ότι αυτή ακριβώς ή διαδικασία τού συλλογι­σμού, πού προκύπτει από αντικειμενικά δεδομένα και πού πάλι πορεύεται προς το αντικείμενο, βρίσκεται επίσης σε μια συνεχή σχέση με το υποκείμενο, Η σχέση αυτή είναι μία απαραίτητη κι αποκλειστική προϋπόθεση χωρίς την όποία δε θα μπορούσε να υπάρξει καμιά διαδικασία σκέψης. Όσο κι αν ή διαδικασία της σκέψης μου σκοπεύει όσο γίνεται μακρύτερα σε αντικειμενικά δε­δομένα, δεν παύει να είναι ή δική μου, υποκειμενική διαδικασία και δε μπορεί ούτε ν' αποφύγει την ανάμειξη τού υποκειμενικού ούτε να την καταργήσει. Ακόμα κι όταν βάζω όλα τα δυνατά μου να δώσω μια εντελώς αντικειμενική κατεύθυνση ατό συλλο­γισμό μου, ακόμα και τότε δε μπορώ να αποκλείσω από μέσα της την παράλληλη υποκειμενική διαδικασία με τη συνολική της συμμετοχή, χωρίς να σβήσω κάθε σπίθα ζωής από τη σκέψη μου. Αυτή ή παράλληλη υποκειμενική διαδικασία έχει μια φυσική τάση, πού μόνο σχετικά την αποφεύγει κανείς, να υποκειμενοποιεί τα αντικειμενικά δεδομένα, να τα ενσωματώνει δηλαδή στο υποκείμενο».

Κάθε φορά πού δίνεται βασική άξία στην υποκειμενική διαδι­κασία, παρουσιάζεται αυτό το άλλο είδος σκέψης, πού είναι αντίθετο με την εξωστρεφική σκέψη, και είναι αυτός καθαρά υποκειμενικός προσανατολισμός της σκέψης, πού ονόμασα εσω­στρεφικό. Απ' αυτό τον άλλο προσανατολισμό γεννιέται μια σκέψη πού δεν καθορίζεται από αντικειμενικά γεγονότα ούτε κα­τευθύνεται προς αντικειμενικά δεδομένα - μια σκέψη, επομένως, πού προέρχεται από υποκειμενικά δεδομένα και κατευθύνεται προς υποκειμενικές ιδέες ή γεγονότα με υποκειμενικό χαραχτή­ρα⁷.

Όταν λέμε πώς μια ιδέα είναι υποκειμενική, το λέμε συνήθως με υποτιμητική έννοια, παραβλέποντας το γεγονός πώς ή σκέψη δεν υπάρχει χωρίς τον σκεπτόμενό και πώς αυτός ευθύ­νεται για την τελική διαμόρφωσή της.

Τα πλεονεκτήματα της εξωστρεφικής σκέψης -ιδιαίτερα ότι είναι «προσγειωμένη», ότι συγκεντρώνεται στα αντικείμενα και ότι απαιτεί μια πειθαρχία- είναι ταυτόχρονα και τα όριά της. Δένεται εύκολα από τα γεγονότα. Δε μπορεί να δει πέρα απ' αυτά ή ν' απελευθερωθεί για να σχηματίσει μια αφηρημένη ιδέα. Φορτώνεται ένα σωρό αναφομοίωτα υλικά και προσπαθεί να ξεφύγει απ' το δίλημμα αυτό με τεχνητές απλοποιήσεις επινοώντας φόρμουλες και ιδέες πού φαίνονται να δίνουν συνοχή σε πράγματα ασύνδετα στην πραγματικότητα.

1. Ο Εξωστρεφής Σκεπτόμενος

(ή Διανοητικός ή Εγκεφαλικός) Τύπος

Ένας δημιουργικός στοχαστής, σαν τον Κάρολο Δαρβίνο, πού αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα του εξωστρεφικού στοχαστή, μπορούσε να βάλει τάξη και να δόσει νόημα στο πλήθος των δεδομένων πού μάζευε, αλλά έκτός που λείπει η δημιουργική ιδέα, ο στοχαστής την αναπληρώνει παράγοντας όλο και περισσότερα δεδομένα, μέχρι πού συσσωρεύεται πια ένα βουνό υλικών με συχνά αμφίβολη αξία.

Όταν τη ζωή ενός άτόμου την κυβερνά κυρίως ή σκέψη και όταν πράξεις του είναι συνήθως το αποτέλεσμα ενός μελετημένου κινήτρου, τότε μπορούμε σωστά να τον ονομάσουμε σκεπτόμενο τύπο. Τον καθαρό σκεπτόμενο τύπο τον συναντάμε συχνότερα στους άντρες παρά στις γυναίκες, πού ή σκέψη τους έχει συνήθως μια διαισθητική φύση. Ο τύπος αυτός «με­λετά τα πράγματα» και φθάνει σε συμπεράσματα με βάση αντικειμενικές πληροφορίες πού τις ονομάζει «τα δεδομένα της πραγματικότητας» . Αγαπάει τη λογική και την τάξη και του αρέσει να επινοεί σαφείς φόρμουλες για να εκφράσει τις από­ψεις του, θεμελιώνει τη ζωή του πάνω σε αρχές και θα ‘θελε και οι άλλοι να κάνουν το ίδιο. Όποτε είναι δυνατό περιλαμβά­νει και την οικογένειά του, τους φίλους και τους συναδέρφους του στη δουλειά στο «σχήμα ζωής του» και έχει μια έντονη τάση να πιστεύει ότι η δική του φόρμουλα αντιπροσωπεύει την απόλυτη αλήθεια κι επομένως είναι ηθικό καθήκον του να την επιβάλει στους άλλους. Αυτό μπορεί να τον οδηγήσει σε αμφίβολες καταστάσεις εάν συμπεράνει πώς «ο σκοπός εξαγιάζει τα μέσα». Πιστεύει πώς είναι λογικός και σωστός μα στην πραγματικότητα απωθεί ό,τι δεν ταιριάζει στο σχήμα του ή αρνείται να το αναγνωρίσει. Απεχθάνεται και φοβάται συνάμα το παράλογο, απωθεί τη συγκίνηση και το συναίσθημα κι έχει την τάση να είναι ψυχρός και να μη δείχνει κατανόηση στην αν­θρώπινη αδυναμία. Παραμελεί την τέχνη της φιλίας και των σχέσεων με τους άλλους και συχνά είναι ο τύραννος της οικο­γένειας. Μπορεί να θυσιάσει τους φίλους του και την οικογέ­νειά του στις αρχές του, χωρίς να συνειδητοποιεί καν ότι κάνει κάτι τέτοιο^. όλα γίνονται για το καλό τους. Αυτός ο τύπος του ανθρώπου είναι συνήθως άτυχος στον έρωτα δεδομένου ότι τα καταπιεσμένα του συναισθήματα πολλές φορές ξεσπάνε με μια βιαιότητα έξω από τον έλεγχό του, ή ότι συνδέεται με αταίρια­στες γυναίκες. Επιπλέον, υποφέρει από παράλογες αλλαγές διάθεσης, τις όποίες και δεν παραδέχεται, και από αμφιβολίες για τα πιστεύω του, πού τις καταπνίγει με φανατισμό. Συχνά έχει μια ισχυρή αίσθηση του καθήκοντος και η βιοθεωρία του μπορεί να περιέχει πολλά στοιχεία αρκετά ακόμα και υψηλο­φροσύνης, αλλά ο τρόπος πού θα τα εφαρμόσει πραχτικά θα είναι χωρίς ζεστασιά, ανεκτικότητα κι όλες αυτές τις ανθρώπι­νες ιδιότητες πού δε χωράνε μέσα σε σχήματα και φόρμουλες.

Η σκέψη του, ωστόσο, είναι θετική – παράγει κάτι, είτε νέα δεδομένα είτε νέες αντιλήψεις.

«Ακόμα κι όταν αναλύει, δημιουργεί γιατί προχωρεί πάντα πέρα απ' την ανάλυση σ' ένα νέο συνδυασμό… είναι πάντως χαρακτηριστικό πως ποτέ δεν είναι απόλυτα αρνητικός ή κατα­στροφικός, αλλά πάντοτε αντικαθιστά την αξία πού, κατέρριψε με μια καινούργια. Το προτέρημα αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η σκέψη είναι το βασικό κανάλι μέσα ατό όποίο ρέει ή ενέργεια του σκεπτόμενου τύπου»⁸.

2. Ο Εσωστρεφής Σκεπτόμενος

(ή Διανοητικός ή Εγκεφαλικός) Τύπος

Σε αντίθεση με τον εξωστρεφικό, ο εσωστρεφικός σκεπτόμενος τύπος δεν ενδιαφέρεται για τα δεδομένα, άλλά για τις ιδέες. Η κυριότερη αξία αυτού του τρόπου σκέψης βρίσκεται στις νέες απόψεις πού παρουσιάζει.

Ο Γιούνγκ λέει για την εσωστρεφική σκέψη:

«Τα εξωτερικά γεγονότα δεν είναι ο στόχος και η πηγή αυτής της σκέψης, παρόλο βέβαια που ο εσωστρεφικός θα ‘θελε συχνά να το παρουσιάσει έτσι... Είναι ο τρόπος της σκέψης που διατυ­πώνει ερωτήματα και δημιουργεί θεωρίες^. ανοίγει προοπτικές και νέους δρόμους στην αντίληψη, αλλά μπροστά στα γεγονότα δείχνει μια επιφυλακτική στάση. Έχουν την αξία τους σαν παραδείγματα, αλλά δεν πρέπει να κυριαρχούν. Τα γεγονότα συλλέγονται σαν αποδείξεις ή παραδείγματα, αλλά ποτέ για την ίδια τους την αξία. Η πραγματική δημιουργική δύναμη αυτής της σκέψης αποδεικνύεται από το γεγονός ότι μπορεί να δημιουργή­σει την ιδέα που ακόμα κι αν δεν βρίσκεται μέσα στα εξωτερικά γεγονότα, είναι παρόλα αυτά, η πιο ταιριαστή αφηρημένη τους έκφραση»⁹.

Ο εσωστρεφικός σκεπτόμενος τύπος ενδιαφέρεται για την εσωτερική πραγματικότητα και όχι για την εξωτερική. Το σημαντικό γι’ αυτόν είναι ή ανάπτυξη και ή παρουσίαση τής «αρχέγονης εικόνας» και η διαμόρφωσή της σε μια «ιδέα». Η διαδι­κασία αυτή είναι μια εσωτερική ανάγκη. Έχει, συχνά, τη συγκεχυμένη εντύπωση πώς ή ιδέα αυτή μπορεί να είναι χρήσιμη στον κόσμο, μερικές φορές μάλιστα σχηματίζει την πεποίθηση ότι ο κόσμος θα στηνόταν αν την ήξερε, οι σκέψεις, όμως, αυ­τές είναι δευτερεύουσες και δεν έχουν ζωτική σημασία γι’ αυ­τόν.

Ο εσωστρεφικός στοχαστής, ειδωμένος απ' έξω, είναι συν­ήθως πολύ περίεργος τύπος. Επειδή το κέντρο του είναι οι εσωτερικές πραγματικότητες, δίνει πολύ λίγη ή και καθόλου προσοχή στη σχέση του με τον κόσμο. δεν παίρνει είδηση το τι γίνεται γύρω του και δεν καταλαβαίνει πώς σκέπτονται η αι­σθάνονται οι άλλοι άνθρωποι. Όταν βρίσκεται μαζί με άλλο κόσμο είτε είναι ντροπαλός και σιωπηλός είτε κάνει κάποια άστοχη παρατήρηση. Ο αφηρημένος κ. καθηγητής είναι τυ­πικό παράδειγμα του εσωστρεφικού στοχαστή. Μια διασκεδα­στική ιστορία για το φιλόσοφο Σοπενχάουερ δείχνει πολύ καλά τα χαρακτηριστικά αυτά: λέγεται πώς μια μέρα στεκόταν σ' ένα δημόσιο πάρκο στη μέση ενός παρτεριού με λουλούδια, απορροφημένος απ' τις σκέψεις του κι όταν ένας κηπουρός του φώναζε ρωτώντας τον τι κάνει εκεί και ποιος νομίζει πώς είναι, ο Σοπενχάουερ απάντησε: «Α! αv ήξερα την απάντηση σ' αυτό!».

3. ΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

Το αδύνατο σημείο και των δυο σκεπτόμενων τύπων είναι η παραμελημένη και υποανάπτυκτη «συναισθηματική λειτουργία τους». Για να καταλάβουμε το τι ακριβώς εννοεί ο Γιούνγκ πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στις διάφορες έννοιες του «αισθάνομαι». Όταν αισθάνομαι ζέστη ή κρύο έχω μια αι­σθητική εντύπωση. Όταν αισθάνομαι ότι κάτι θα συμβεί ή ότι κάποιος με απειλεί (ή οποιαδήποτε τέτοια εμπειρία) πρόκειται για ένα «προαίσθημα» ή μια διαίσθηση. Όταν, όμως, λέει κανείς «αισθάνομαι λυπημένος» ή «αισθάνομαι πώς αυτό είναι κακό» ή «κουτό» τότε κάνει την αξιολόγηση μιας συγκινησιακής εμπειρίας. Μ’ αυτή την έννοια χρησιμοποιεί τη λέξη συναί­σθημα ο Γιούνγκ όταν μιλάει για «συναισθηματική λειτουργία».

«Όταν σκεφτόμαστε, το κάνουμε για να κρίνουμε ή να κατα­λήξουμε σ’ ένα συμπέρασμα κι όταν αισθανόμαστε το κάνουμε για να δώσουμε τη σωστή του άξία σε κάτι»¹¹.

Το συναίσθημα συχνά συγχέεται με τη «συγκίνηση». Η αλήθεια είναι πώς κι ο ίδιος ο Γιούνγκ, μερικές φορές, μιλά και για τα δυο μαζί σχεδόν σαν να ήταν το ίδιο πράγμα, άλλά όταν θέλει να ξεκαθαρίσει λέει σαφώς πώς οποιαδήποτε λειτουργία μπο­ρεί να οδηγήσει στη συγκίνηση, και ότι η ίδια η συγκίνηση δεν είναι η λειτουργία. Ούτε είναι το συναίσθημα ένα είδος συγκε­χυμένης σκέψης, όπως έχει την τάση να πιστεύει ο σκεπτόμε­νος τύπος. Είναι η λειτουργία μέσω της οποίας ζυγίζουμε, και δεχόμαστε ή αρνιόμαστε τις αξίες.

Ο Γιούνγκ μιλάει και για «συναισθηματικές κρίσεις» και για «συναισθηματικές καταστάσεις». Το βασίλειο του συναισθήμα­τος περιέχει και τα δύο, αλλά στη δεύτερη περίπτωση βρισκό­μαστε πιο κοντά στη συγκίνηση, παρόλο βέβαια πού υπάρχει κι εδώ ένα στοιχείο αξιολόγησης. σε μια «συναισθηματική κατά­σταση» αξιολογεί κανείς, δηλαδή κρίνει την ατμόσφαιρα και φέρεται ανάλογα. Οι γυναίκες λειτουργούν πολύ συχνά έτσι, αλλά υπάρχουν και άντρες που ανήκουν στο συναισθηματικό τύπο. Λειτουργούν καλύτερα σε καταστάσεις όπου οι προσω­πικές σχέσεις είναι σημαντικές. Όλοι όσοι παίζουν το ρόλο του ενδιάμεσου, από το διπλωμάτη ως τον έμπορο, πρέπει να ‘χουν πολύ ανεπτυγμένο συναίσθημα.

Το συναίσθημα και ή σκέψη είναι εχθρικά το ένα προς το άλλο. «Στην επιστήμη, όπου η σκέψη είναι η κυρία λειτουργία... ακόμα και το πιο ασήμαντο μικρόβιο πρέπει να εξεταστεί με την ίδια προσοχή όπως ο ήλιος»¹² Το συναίσθημα, όμως, το αποδοκιμάζει αυτό και επιμένει να αναγνωριστεί η διαφορά των αξιών τους.

Το συναίσθημα είναι μια λογική λειτουργία. Φυσιολογικά δε νιώθει κανείς πώς ένα πράγμα είναι πολύτιμο τη μια στιγμή και άχρηστο την επόμενη. Οι συναισθηματικοί τύποι διαθέτουν ένα τακτοποιημένο σχεδιάγραμμα των πραγμάτων, μια ιεραρχία αξιών, την όποία υποστηρίζουν, και μια έντονη αίσθηση της ιστορίας και της παράδοσης. Το συναίσθημα είναι μια λειτουργία διαφοροποίησης και όπου υπάρχει λίγο συναίσθημα ή και κα­θόλου, συναντάμε -όπως σε ακραία παραδείγματα εξωστρεφικές σκέψεις- μια τρομερή συσσώρευση στοιχείων από τα οποία μερικά αξίζουν και άλλα είναι εντελώς άχρηστα.

Το συναίσθημα έχει βασικά να κάνει με τις ανθρώπινες σχέ­σεις και με την άξία (ή την απαξία) των ανθρώπων και των τρόπων της αμοιβαίας συμπεριφοράς τους. Δεν είναι περίεργο, επομένως πού αποτελεί σημαντικό στοιχείο σε πολλές θρη­σκείες και ειδικά στο Χριστιανισμό και το Βουδισμό.

Όταν το συναίσθημα έχει την προτεραιότητα πάνω στις άλ­λες λειτουργίες, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για συναισθημα­τικό τύπο και όταν ο τύπος είναι εξωστρεφικός το συναίσθημα θα ελέγχεται και θα ρυθμίζεται από το περιβάλλον. Τον τύπο αυτό τον συναντά κανείς, πιο συχνά, στις γυναίκες παρά στους άντρες.

3. Ο Εξωστρεφής Συναισθηματικός Τύπος

Ο εξωστρεφικός συναισθηματικός τύπος είναι καλά προσαρ­μοσμένος στον κόσμο^. σε γενικές γραμμές εκτιμά ότι θεωρείται και ευρύτερα αξιόλογο και δε βρίσκει καμιά δυσκολία να ται­ριάσει με την εποχή και το περιβάλλον της. Αυτό φαίνεται κα­λύτερα στην περίπτωση της εξωστρεφικής συναισθηματικής γυναίκας όταν παντρεύεται γιατί διαλέγει πάντα για σύζυγο έναν άντρα τόσο κατάλληλο πού σε κάνει να πιστέψεις ότι τα έχει σχεδιάσει όλα με ψυχρή λογική. Στην πραγματικότητα, όμως, απλώς ερωτεύεται ειλικρινά το «σωστό» άντρα.

Οι προσωπικές σχέσεις την ενδιαφέρουν πολύ και συχνά έχει τακτ και γοητεία και τα καταφέρνει να εξομαλύνει τις μπερδε­μένες καταστάσεις και να χύνει λάδι στα ταραγμένα νερά. Χάρη σ' αυτές της τις ικανότητες κάνει την κοινωνική και οικογε­νειακή ζωή δυνατή. Είναι από το φυσικό της καλή οικοδέσποινα και νιώθει άνετα σε ομάδες, μεγάλες συγκεντρώσεις και κάθε κοινωνική δραστηριότητα. Ο συναισθηματικός τύπος, πού συνειδητοποιεί τη δυστυχία ή την αδικία γύρω του, έχει συνήθως πραγματική επιθυμία να βοηθήσει κι έvα μεγάλο μέ­ρος της κοινωνικής εργασίας βασίζεται σ' αυτή τη λειτουργία. Στην καλύτερη περίπτωση είναι συμπαθητική, πρόθυμη να βοηθήσει και γοητευτική. Στη χειρότερη προσποιητή και ανειλι­κρινής. Όσο το συναίσθημά της παραμένει προσωπικό είναι αληθινό, αν όμως το σπρώξει στα άκρα γίνεται άσχετο και τε­χνητό, χάνει την αρχική ανθρώπινη ζεστασιά του και δίνει μια εντύπωση πόζας και αναξιοπιστίας.

4. Ο Εσωστρεφής Συναισθηματικός Τύπος

Το εσωστρεφικό συναίσθημα διέπεται από υποκειμενικούς παράγοντες και ο άνθρωπος πού τον χαρακτηρίζει είναι πολύ διαφορετικός εξωτερικά από το θερμό και φιλικό εξωστρεφικό, φτάνοντας να δείνει μια εντύπωση ψυχρότητας. Η πραγματι­κότητα, όμως, είναι πώς το συναίσθημα ότι χάνει σε έκφραση, το συγκεντρώνει σε ένταση κι έχει δίκιο κανείς σ' αυτή την περίπτωση να μιλήσει για «υπόγεια ρεύματα». Ο τύπος αυτός, ενώ συνήθως μοιάζει συγκρατημένος, νιώθει πολλή συμπάθεια και κατανόηση για τους στενούς του φίλους και για οποιονδή­ποτε άλλον υποφέρει ή βρίσκεται σε ανάγκη. Στη γυναίκα τα συναισθήματα αυτά στρέφονται μυστικά προς τα παιδιά της. Δεν είναι πολύ εκδηλωτική, αλλά νιώθει παρόλα αυτά μια πα­θιασμένη αγάπη πού θα φανεί αν το παιδί αρρωστήσει σοβαρά ή αν το αποχωριστεί με κάποιο τρόπο. Τα εσωστρεφικά συναι­σθήματα εκφράζονται, επίσης, και στη θρησκεία, στην ποίηση και τη μουσική και, καμιά φορά, σε απίστευτες πράξεις αυτο­θυσίας.

Ο εσωστρεφικός συναισθηματικός τύπος είναι απροσάρμο­στος. Είναι απογοητευτικά αυθεντικός κι αν πιεστεί ποτέ να παίξει ένα ρόλο κινδυνεύει να συντριφτεί^. για το λόγο αυτό συ­χνά τον περιγράφουν σαν «σχιζοειδή». Αλλά, μέσα στο στενό κύκλο, με τον όποίο συνδέονται με στενούς συναισθηματικούς δεσμούς, ή αξία τους αναγνωρίζεται και γίνονται σταθεροί και έμπιστοι φίλοι.

3. Η ΑΙΣΘΗΣΗ

Έχουν γίνει συχνά παρεξηγήσεις γύρω από το τι εννοεί ο Γιούνγκ με το συναίσθημα. Δεν υπάρχει, όμως, καμιά αμφιβο­λία για το νόημα τής αίσθησης: είναι αυτό πού μάς αγγίζει μέσα από τα αισθητήριά μας όργανα. Μια αισθητική αντίληψη εξαρτάται από το αντικείμενο πού την προκαλεί και από το δέκτη. Στην πρώτη περίπτωση, δηλαδή όταν η έμφαση πηγαίνει στο αντικείμενο, λέμε ότι ή αίσθηση είναι εξωστρεφική. Όταν την πρωτοκαθεδρία την έχει η αίσθηση, αντί απλώς να υποστηρίζει μια άλλη λειτουργία, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για αισθησιακό τύπο. Στον τύπο αυτό δεν αποκλείεται καμιά αντικειμενική αίσθηση. Σε άλλους τύπους, ιδιαίτερα τον διαι­σθητικό, πολλές αισθήσεις δε φτάνουν ποτέ στη συνείδηση. Έτσι ο διαισθητικός μπορεί να ξεχάσει πώς έχει καν σώμα -πι­στεύει πώς θα μπορούσε να πετάξει.

5. Ο Εξωστρεφής Αισθησιακός Τύπος

Ο αισθησιακός τύπος παίρνει τα πράγματα όπως έρχονται, και τα ζει όπως είναι χωρίς τίποτε παραπάνω. Δεν αφήνει τη φαντασία του να παίξει γύρω από τις εμπειρίες του κι ούτε προσπαθεί με τη σκέψη να κοιτάξει βαθύτερα μέσα τους ή να εξερευνήσει τα μυστήριά τους: μια πέτρα είναι μια πέτρα. Ούτε και κάνει κάποια πραγματική αξιολόγηση. Αυτό πού μετράει εί­ναι η ένταση και η ευχαρίστηση της αίσθησης.

Για όλους αυτούς τους λόγους ο τύπος αυτός δεν είναι λογι­κός. Η εμπειρία των αισθήσεων έχει πολύ λίγη λογική και ακόμα και το ίδιο πράγμα μπορεί, μια άλλη φορά, να προκα­λέσει μια διαφορετική αίσθηση. Παρόλα αυτά συχνά, κάνουν το λάθος να τους θεωρούν, τους αισθησιακούς τύπους, λογικούς επειδή η επιμονή τους στα γεγονότα και η ήρεμη ή και φλεγμα­τική φύση τους, δίνει τη λανθασμένη εντύπωση τής λογικής. Οι αισθησιακοί τύποι είναι, συνήθως, εύκολοι και χαρούμενοι άνθρωποι, πού έχουν μεγάλη ικανότητα να γλεντάνε τη ζωή^. Ο κίνδυνός τους όμως βρίσκεται σε μια υπεραξιολόγηση των αι­σθήσεων, πράγμα πού μπορεί να τους κάνει να εκφυλιστούν σε ανενδοίαστους συβαρίτες, ή σε ανήσυχους ηδονοθήρες, πού ψάχνουν συνεχώς για νέες απολαύσεις.

6. Ο Εσωστρεφής Αισθησιακός Τύπος

Όταν ο τύπος είναι εξωστρεφικός τη σημασία την έχει το αντικείμενο πού προκαλεί την αίσθηση, ενώ για τον εσωστρε­φικό το σημαντικότερο είναι η αίσθηση πού νιώθει και το αντι­κείμενο είναι δευτερεύον ή δε μετρά καθόλου. Πολλοί ζωγράφοι και μουσικοί είναι παραδείγματα τού τελευταίου τύπου. Η σύγ­χρονη τέχνη, με τον υψηλό βαθμό υποκειμενικότητας πού τη διακρίνει, πηγάζει από την εσωστρεφική αίσθηση μαζί με ένα μείγμα συναισθήματος.

Οι περισσότεροι εσωστρεφικοί αισθησιακοί τύποι, δεδομένου ότι υποφέρουν από την χαρακτηριστική εσωστρεφική δυσκολία να εκφραστούν, γίνονται πολύ δυσνόητοι. Οι εντυπώσεις τους κατακλύζουν και χρειάζονται χρόνο για να τις αφομοιώσουν. Συχνά επίσης τους απασχολούν εικόνες από το συλλογικό ασυ­νείδητο. Ακόμα και η ακριβής παρατήρηση της πραγματικότη­τας δε σταματά τη λειτουργία του υποκειμενικού παράγοντα -οι άνθρωποι αυτοί δε μπορούν να δουν ένα λεωφορείο ή ένα τρόλλεϋ χωρίς να σκεφτούνε οργισμένους δράκοντες. Γι' αυτούς τα δέντρα έχουν πρόσωπο και τα άψυχα αντικείμενα ζωντα­νεύουν. Πιστεύουν πώς βλέπουν ανθρώπους πού δε βρίσκονται εκεί και έχουν περίεργες εμπειρίες με «φαντάσματα».

4. Η ΔΙΑΙΣΘΗΣΗ

Η αντίθετη λειτουργία από την αίσθηση είναι ή διαίσθηση, αν και σαν κι αυτήν είναι μια άλογη λειτουργία.

«Η διαίσθη­ση», λέει ο Γιούνγκ, «είναι μια αντίληψη πραγμάτων πού δεν είναι γνωστά στη συνείδηση και προέρχεται από το ασυνείδητο».

Ωστόσο είναι κάτι παραπάνω από μια απλή αντίληψη γιατί είναι μια ενεργητική δημιουργική διαδικασία, πού πιάνεται από μια κατάσταση και προσπαθεί να τη μετατρέψει ανάλογα με το δικό της όραμα. Έχει την ικανότητα να εμπνέει, και σε κάθε

«ανέλπιδα κλειστή κατάσταση βρίσκει αυτόματα τη διέ­ξοδο πού καμιά άλλη λειτουργία δε θα μπορούσε ν' ανακαλύψει»¹³.

Κάθε φορά πού πρέπει να γίνει μια διάγνωση ή να βγει μια κρίση στα τυφλά, ανεβαίνει στη σκηνή ή διαίσθηση. Οι επι­στήμονες, οι φυσικοί, οι εφευρέτες, ορισμένοι επιχειρηματίες και πολιτικοί, δικαστές και στρατηγοί χρησιμοποιούν οπωσδήποτε την ιδιότητα αυτή κατά καιρούς, όπως φυσικά και ο απλός λαός.

«Κάθε φορά πού έχετε ν’ αντιμετωπίσετε άγνωστες συνθήκες χωρίς να ‘χετε στη διάθεσή σας κατεστημένες αξίες ή έννοιες, τότε θα στηριχτείτε πάνω στην διαισθητική σας ικανότητα.»¹⁴

7. Ο Εξωστρεφής Διαισθητικός Τύπος

Ο εξωστρεφικός διαισθητικός τύπος ζει κυρίως μέσα από τη διαισθητική του ικανότητα. Τα σημαντικά πράγματα είναι όλα πιθανότητες. Απεχθάνεται οτιδήποτε το οικείο, το σίγουρο ή το αποδεδειγμένο. Δε σέβεται τα έθιμα και συχνά είναι σκληρός με τα συναισθήματα και τις πεποιθήσεις των άλλων, όταν βρί­σκεται στ' αχνάρια ενός νέου πράγματος. Τα θυσιάζει όλα για το μέλλον. Τίποτε δεν είναι γι' αυτόν ιερό κι απαραβίαστο, ούτε η θρησκεία ούτε ο νόμος. Κι έτσι συχνά καταλήγει να μοιάζει ανενδοίαστος τυχοδιώχτης. Στην πραγματικότητα όμως έχει τη δική του ηθική πού βασίζεται πάνω στην πίστη του για τη δι­αισθητική του ματιά. Γι' αυτόν το να μην «ριψοκινδυνέψει» εί­ναι απλούστατα δειλία ή αδυναμία.

Ο κίνδυνος γι' αυτό τον τύπο του ανθρώπου είναι ότι σπέρ­νει, μα ποτέ δε θερίζει. Σπαταλάει τη ζωή του σε δυνατότητες, ενώ οι άλλοι απολαμβάνουν τους καρπούς της ενεργητικότητας και της επιχειρηματικότητάς του. Είναι σχεδόν αδύνατο γι’ αυ­τόν να φτάσει ένα πράγμα ως το τέρμα ή τουλάχιστον πέρα απ' το σημείο όπου έχει εξασφαλιστεί πια η επιτυχία του. Φυ­σικά οι προσωπικές του σχέσεις είναι πολύ αδύνατες. Το βρί­σκει δύσκολο να μείνει με μια γυναίκα και το σπίτι σύντομα του γίνεται φυλακή. Από την άλλη μεριά, όπως είπε κάποτε ή γυ­ναίκα ενός τέτοιου άντρα, ή ζωή μαζί του δεν είναι ποτέ βαρε­τή.

Ο εξωστρεφικός διαισθητικός ενδιαφέρεται γι' αυτό πού λέ­με, συνήθως, «κόσμο της πραγματικότητας».

8. Ο Εσωστρεφής Διαισθητικός Τύπος

Ο εσωστρεφικός διαισθητικός έχει να κάνει με το συλλογικό ασυνείδητο, «το σκο­τεινό φόντο της εμπειρίας» - με όλα όσα για τον εξωστρεφικό είναι υποκειμενικά, περίεργα και ασυνήθιστα.

Η περίεργη φύση της εξωστρεφικής διάθεσης προκαλεί, όταν της δοθεί ή πρωτοκαθεδρία, ένα περίεργο τύπο ανθρώπου, το μυστικιστή οραματιστή και προφήτη από τη μια μεριά ή, από την άλλη, τον εκκεντρικό φαντασιοκόπο και τον καλλιτέχνη. Ο τελευταίος μπορεί να θεωρηθεί σαν φυσιολογική περίπτωση δε­δομένου ότι υπάρχει μια γενική τάση τού τύπου αυτού να περι­ορίζει τον εαυτό του στον αντιληπτικό χαραχτήρα τής διαίσθη­σης. Κατά κανόνα, ο διαισθητικός σταματά στην αντίληψη. Η αντίληψη είναι το κύριο πρόβλημά του και -στην περίπτωση του δημιουργικού καλλιτέχνη- το πλάσιμο τής αντίληψης. Αλλά, ο εκκεντρικός αρνείται τη διαίσθηση με την όποία διαμορφώνεται και καθορίζεται ο ίδιος.»¹⁵

Είναι ο τύπος πού βλέπει οράματα, αποκαλύψεις θρησκευτι­κού ή συμπαντικού είδους, προφητικά όνειρα και αλλόκοτες φαντασιώσεις πού γι' αυτόν είναι τόσο πραγματικές όσο ο Θεός κι ο Διάβολος για το μεσαιωνικό άνθρωπο. Στις μέρες μας οι άνθρωποι αυτοί φαίνονται πολύ αλλόκοτοι, σχεδόν τρελοί, όπως και πραγματικά είναι, αν δε βρουν κάποιο τρόπο να συνδέσουνε την εμπειρία τους με τη ζωή. Αυτό ση­μαίνει πώς πρέπει να βρούνε μια κατάλληλη μορφή έκφρασης, κάτι συλλογικά παραδεχτή, κι όχι απλώς μία βίωση των φαν­τασιώσεων. Πολλές φορές το καταφέρνουν αυτό, βρίσκοντας ή και σχηματίζοντας μία ομάδα, όπου η δική τους ματιά έχει άξία. Στις πρωτόγονες κοινωνίες οι άνθρωποι αυτοί έχουν κύ­ρος και προκαλούν το σεβασμό - ανήκουν στο υλικό απ' το οποίο γεννήθηκαν οι προφήτες του Ισραήλ-, αλλά στο σημερινό κόσμο δεν υπάρχει θέση γι' αυτούς παρά σαν μυστικιστές σε πνευματικές ή θρησκευτικές κοινότητες. Συνήθως, δε μιλάνε για τα βιώ­ματά τους ή σχηματίζουν εσωτεριστικές κινήσεις ή μικρές ομά­δες, πού αναζητούν «εμπειρίες του άλλου κόσμου». Συνήθως μοιάζουν περίεργοι και εντελώς αβλαβείς, αν όμως τους κατα­λάβει το εσωτερικό τους δράμα μπορεί ν’ αποχτήσουν μια δύ­ναμη ισχυρή στο καλό ή στο κακό, πού είναι φοβερά μεταδοτι­κή: τόσο οι πνευματικές ή θρησκευτικές μυήσεις όσο και τα ξεσπάσματα βίας του όχλου αρχίζουν μ’ αυτό τον τρόπο.

Κατά κανόνα ο διαισθητικός αρκείται στην αντίληψη και αν είναι δημιουργικός καλλιτέχνης προσπαθεί να εκφράσει αυτή την αντίληψη. Θα ζωγραφίσει «μέσα σε μια σύγχυση γεμάτη ιριδισμούς, πού θ’ αγκαλιάζει και το σημαντικό και το κοινό­τυπο και το χαριτωμένο και το γελοίο». Ο Γoυίλιαμ Μπλέηκ είναι καλό παράδειγμα ενός εσωστρεφικού διαισθητικού πού ήταν και ζωγράφος και ποιητής.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δεδομένου ότι ή ανθρώπινη φύση δεν είναι καθόλου απλή, σπάνια συναντάει κανείς τον απόλυτα καθαρό τύπο. Συχνά η «κύρια λειτουργία» είναι αρκετά σαφής ώστε να καθορίσει έναν άνθρωπο σαν σκεπτόμενο, διαισθητικό και λοιπά, άλλά υπο­στηρίζεται από μια άλλη λειτουργία πού αλλάζει και μπερδεύει την εικόνα. ο Γιούνγκ θεωρεί την περιγραφή των τύπων του σαν ένα είδος «σχηματικών οικογενειακών πορτραίτων» γιατί η ανθρώπινη φύση αρνείται να ταξινομηθεί μ' αυτό τον ξεκά­θαρο και απλό τρόπο. Παρόλα αυτά ή έννοια των τύπων έχει μεγάλη πραχτική αξία τόσο στην κατάσταση των διαπροσωπι­κών σχέσεων όσο και στην παιδεία. Είναι αρκετά χρήσιμο στους δυο συζύγους να συνειδητοποιήσουν πώς ο σύντροφός τους «λειτουργεί» διαφορετικά και δεν είναι απλώς αναίσθητος ή για το δάσκαλο να καταλάβει πώς ένα εσωστρεφικό παιδί δεν είναι δυστυχισμένο ή απροσάρμοστο όταν δε συμμετέχει στις διάφορες δραστηριότητες με το κέφι του εξωστρεφικού παιδιού. Το ίδιο συμβαίνει και με τον ψυχοθεραπευτή απέναντι στους αρρώστους του. Είναι πολύ συνηθισμένο πράγμα στους νευρωσικούς ανθρώπους να έχουν αναπτύξει μια λειτουργία σε τέτοια τελειότητα πού οι άλλες έχουν αναγκαστικά παραμεληθεί.

Για παράδειγμα, οι διαισθητικοί συνήθως παραμελούν την αίσθηση και κατά συνέπεια το σώμα τους έτσι πού τελικά μπορούν ν’ αρρωστήσουν. Ο σκεπτόμενος τύπος παραμελεί τα συναισθήματα κι έτσι μπαίνει σε φοβερούς μπελάδες όταν παί­ζουν ρόλο οι διαπροσωπικές σχέσεις.

Επομένως, ή ψυχική υγεία (και ή σωματική πολλές φορές) εξαρτάται από την ανά­πτυξη της «παραμελημένης λειτουργίας» έτσι ώστε ολόκληρη η προσωπικότητα να κινείται σαν ένα σύνολο.

Πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν μια λειτουργία (ή την τρο­ποποίησή της), οι πιο περίπλοκοι άνθρωποι χρησιμοποιούν δύο λειτουργίες και μια πολύ διαφοροποιημένη προσωπικότητα θα πρέπει να χρησιμοποιεί τρεις λειτουργίες.

Η χρησιμοποίηση και της τέταρτης λειτουργίας ανήκει σ' αυτό πού ο Γιούνγκ ονόμασε «διαδικασία της εξατομίκευσης» και την «συμφιλίωση των αντιθέτων» τάσεων της φύσης μας. Αλλά για να καταλάβουμε τι σημαίνει αυτό, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια τις έννοιες τού «προσωπικού» και τού «συλλογικού ασυνείδητου».

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

5. Ακριβώς όπως το λιοντάρι ρίχνει κάτω τον εχθρό ή τη λεία του με το μπροστινό του πόδι πού έχει την περισσότερη δύναμη και όχι με την ούρά του σαν τον κροκόδειλο, έτσι και οι συνηθισμένες μας αντιδράσεις χαρακτηρίζονται κανονικά από την εφαρμογή της πιο σίγουρης και αποτελεσματικής λειτουργίας μας. Είναι μια έκφραση τής δύναμής μας. Psychological types.

6. Psychological Types (1923) σελ. 568. (Η διαίσθηση, λέει ο Γιoύvγκ, είναι ή αντίληψη μέσω τού ασυνειδήτου).

7. Psychological Types, σελ. 430.1.

8. Psychological Types, σελ. 442

9. Psychological Types,

10. Fundamental Psychological Conceptions (θεμελιακές ψυχολογικές αντιλήψεις) 1935.

11. Psychological theory of types», «Modern man in Search of Seul», σελ. 105-C.W., 6.

12. Fundamental Psychological Conceptions.

13. Psychological types, σελ. 463.

14. Fundamental Psychological Conceptions, σελ. 13.

15. Psychological types, σελ. 508.

Αποσπάσματα από το Βιβλίο της ΦΡΙΝΤΑ ΦΟΡΝΤΑΜ

«Τι είπε πραγματικά ο Γιούνγκ»