ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: «Ίμβρος-Τένεδος. Οι τελευταίες Ελληνικές ημέρες»

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Σκοπός του συγγραφέα Νίκου Σηφουνάκη είναι, μέσω ενός χρονικού, να περιγράψει αναλυτικά το ιστορικό της παράδοσης των νήσων το 1923 στην Τουρκία, με την συνθήκη της Λωζάννης, όπως επίσης και την επίδραση της Τουρκικής κυριαρχίας μέχρι τις ημέρες μας, προκειμένου να ευαισθητοποιηθεί η κοινή γνώμη.
Το βιβλίο αποτελείται, από την εισαγωγή με σχόλια του συγγραφέα, τρείς μικρές ενότητες με βιογραφικά και αρχεία, τρείς μεγάλες ενότητες με το ιστορικό, τον επίλογο και τρία Παραρτήματα με αρχειακό υλικό και απομαγνητοφωνημένες μαρτυρίες Ελλήνων κατοίκων, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στην Ίμβρο το 1991.

Πρώτο το «Ημερολόγιο» του Ιωάννη Παπουτσιδάκι, τελευταίου έπαρχου των «ελληνικών» ημερών της Ίμβρου, που, ζώντας τα δραματικά γεγονότα των μηνών Μαΐου - Οκτωβρίου 1923, είναι αυτός που την «παραδίδει» στον εκπρόσωπο της Τουρκίας Καδρή Μπέη. Στη συνέχεια σημαντικότατα στοιχεία για την περίοδο της απελευθέρωσης ως τη νέα της υποδούλωση και τέλος στοιχεία για την κατάσταση της Ίμβρου και της Τενέδου από την υποδούλωσή τους ως σήμερα, στοιχεία διαφωτιστικά όχι μόνο για τη «μοίρα» των νησιών αυτών, αλλά και για σημαντικές «διακυμάνσεις» της ελληνικής πολιτικής και των συμπεριφορών της Τουρκίας κατά χρονική σειρά, ειδικότερα:

Η απελευθέρωση της Ίμβρου και της Τενέδου.
Ο Ελληνικός στόλος, στις 18 Οκτωβρίου 1912 βρίσκει την Ίμβρο «ντυμένη» στις γαλανόλευκες να πανηγυρίζει απ' άκρη σ' άκρη. Πρώτος Έλληνας στρατιωτικός διοικητής του νησιού είναι ο υποπλοίαρχος Παντελής Χορν. Τα νησιά δεν υπέστειλαν ποτέ τη σημαία της ελληνικότητας τους, παρά τη μακραίωνη σκλαβιά.
Η Ίμβρος την ημέρα αυτή έχει αμιγή Ελληνικό πληθυσμό 8506 κατοίκων. Πρωτεύουσα του νησιού είναι η Παναγία, με 2556 κατοίκους, μαζί με την κοινότητα Ευλάμπιο, ενώ ακόμα υπάρχουν και τα χωριά, Σχοινούδι με 2689, Αγρίδια με 1143, Άγιοι Θεόδωροι με 1036, Γλυκύ με 787 και Κάστρο με 255 κατοίκους. Το νησί παράγει λάδι, βαμβάκι, οπωρικά, κριθάρι και όσπρια. Κύρια απασχόληση των κατοίκων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία.
Η Τένεδος, σε αντίθεση με την μεγαλύτερη γεωγραφικά Ίμβρο, όταν απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό στόλο, είχε μεικτό πληθυσμό. Συγκεκριμένα από τους 5172 κατοίκους της, ήταν 3752 Έλληνες, 1403 Τούρκοι, δέκα Αρμένιοι και επτά Εβραίοι. Στο νησί λειτουργούσε ένα οκτατάξιο δημοτικό σχολείο αρρένων, με πέντε δασκάλους και 250 μαθητές και ένα εξατάξιο θηλέων, με τρεις δασκάλες και 200 μαθήτριες.

Από την απελευθέρωση στη Συνθήκη των Σεβρών (1912-1920)
Η περίοδος από τον Οκτώβριο του 1912 μέχρι και τις αρχές του Α' ΠΠ, το 1914, οπότε και τα απελευθερωθέντα νησιά, μεταξύ των οποίων η Ίμβρος και η Τένεδος, περνούν «υπό προσωρινή ελληνική κατοχή και διοίκηση», δεν βιώνεται χωρίς αγωνία από τους νησιώτες. Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής προτείνουν κατά καιρούς, σχέδια που προβλέπουν την επιστροφή κάποιων από τα νησιά στην Τουρκία, μεταξύ των οποίων η Ίμβρος και η Τένεδος.
Υπάρχουν ακόμα κάποια αμυδρά σενάρια για προσάρτηση στην Ελλάδα των κατακτημένων από αυτή νησιών, σχεδόν ποτέ όμως της Ίμβρου και της Τενέδου, που στην καλύτερη περίπτωση, «τίθενται υπό διεθνή εποπτεία».
Τα διπλωματικά παιχνίδια των μεγάλων δυνάμεων που επιδίωκαν να μη δυσαρεστήσουν την Τουρκία, σπρώχνοντας την έτσι προς το μέρος του Γερμανικού στρατοπέδου και από την άλλη να μην «ευνοήσουν» την Ελλάδα έναντι της Βουλγαρίας, δημιουργούν άσχημη εντύπωση στους νησιώτες, οι οποίοι, με τα συνεχή ψηφίσματα τους, διατρανώνουν την ελληνικότητα του τόπου τους και ζητούν την προσάρτηση τους στην Ελλάδα, ενθαρρυνόμενοι από την τακτική του Βενιζέλου, που φροντίζει σχεδόν πάντοτε οι διπλωματικές πρωτοβουλίες τους να συνοδεύονται από «λαϊκή επιδοκιμασία».
Τα σχέδια αυτά ματαιώνονται με την έναρξη του Α' ΠΠ, καθόσον η Ίμβρος και η Τένεδος δεν περνούν στην τουρκική διοίκηση, λόγω της πολιτικής της Τουρκίας, η οποία συμπαρατάχθηκε στο πλευρό της Γερμανίας. Το θέμα θα επέλυε η συνθήκη ειρήνης μετά το τέλος του πολέμου.
Το 1914, οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου γνωρίζουν την δράση της «νεοτουρκικής» Τουρκίας σε βάρος των χριστιανών κατοίκων των βορειοδυτικών μικρασιατικών παραλίων. Πρακτική που καθοδηγείται από τους Γερμανούς συμμάχους της και στοχεύει στην εξαφάνιση του Ελληνικού στοιχείου της περιοχής.
Το 1915, στην Ίμβρο και την Τένεδο αποβιβάζονται και εγκαθίστανται Αγγλογάλλοι, με αφορμή τις επιχειρήσεις των Δαρδανελίων και της Καλλίπολης. Τα λιμάνια των νησιών χρησιμοποιούνται για τον ανεφοδιασμό και τον ελλιμενισμό των στόλων τους, ενώ στην Τένεδο, που ελέγχεται ιδιαίτερα από τους Άγγλους, λειτουργεί από το Φεβρουάριο του 1915 Αγγλικό υποπροξενείο. Κατά τη διάρκεια της παρουσίας των Αγγλογάλλων στα νησιά οι ξένοι στρατιώτες, αλλά και οι αρχές τους, λειτουργούν ως κατακτητές αγνοώντας τις Ελληνικές αρχές και απειλώντας με απέλαση οποιονδήποτε αντιδρά στην πολιτική τους.

Από τη Συνθήκη των Σεβρών στην «ήττα»
Με τη Συνθήκη των Σεβρών στις 10 Αύγουστο του 1920, σύμφωνα με το άρθρο 84, τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος περνούσαν στην κυριαρχία της Ελλάδας. Η έκβαση αυτή νομιμοποιούσε το πραγματικό γεγονός της στρατιωτικής κατάληψης τους από τις Ελληνικές ναυτικές δυνάμεις, τον Οκτώβριο του 1912, με την προϋπόθεση να μη χρησιμοποιη¬θούν ως ναυτικές Βάσεις κατά της Τουρκίας. Όπως ήταν φυσικό, η Τουρκία απέρριψε τη συνθήκη ειρήνης, ενώ η εφαρμογή της σήμαινε για την Ελλάδα τη συνέχιση του πολέμου κατά της Τουρκίας.
Η αποβίβαση Ελληνικών στρατευμάτων στην Ιωνία, το Μάιο του 1919, με τη συμμαχική συγκατάθεση, προκάλεσε στη συνέχεια αντιδράσεις στους εταίρους της διάσκεψης. Μετά την αλλαγή του Ελληνικού πολιτικού σκηνικού, τον Νοέμβριο του 1920, η εκστρατεία μεταβλήθηκε σε τραγική περιπέτεια, που οδήγησε στη μοιραία «Έξοδο» του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας.
Οι Ίμβριοι και οι Τενέδιοι συμμετείχαν στη μικρασιατική εκστρατεία, επανδρώνοντας τη Μεραρχία Αρχιπελάγους. Η είδηση της καταστροφής τον Αύγουστο του 1922, έπεσε σαν κεραυνός στα νησιά. Πολλοί ήταν αυτοί που πίστευαν ότι ξεκίνησε η αντίστροφη μέτρηση και ότι σύντομα θα ανακαταλαμβάνονταν από τον τουρκικό στρατό. Στο μέτωπο που κατέρρευσε βρίσκονταν και παιδιά πολλών νησιωτών, που αγνοούνταν η τύχη τους.
Στις 22 Νοεμβρίου 1922 άρχισαν στη Λωζάννη της Ελβετίας συζητήσεις για την υπογραφή συνθήκης ειρήνης ανάμεσα σε αντιπροσώπους, της Βρετανικής αυτοκρατορίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Ιαπωνίας, Ρουμανίας, του Σερβοκροατοσλοβενικού κράτους και της Ελλάδας και της Τουρκίας.
Η Ελλάδα πήγε στη διάσκεψη ηττημένη στρατιωτικά και απομονωμένη διπλωματικά. Έτσι, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να υπερασπίσει τις κατακτήσεις της Συνθήκης των Σεβρών. Οι αντιπρόσωποι της χώρας βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη δυσάρεστη ατμόσφαιρα που είχε δημιουργηθεί, σε ορισμένους, σε βάρος της Ελλάδας μετά την εκτέλεση των έξι. Προπάντων όμως οι συσχετισμοί και οι τοποθετήσεις των άλλων δυνάμεων απέναντι στην Τουρκία είχαν μεταβληθεί. Η Βρετανία, όταν πέτυχε το οριστικό άνοιγμα των Στενών στη διεθνή ναυσιπλοΐα και ασκούσε πίεση για ανταλλάγματα στην περιοχή των πετρελαίων της Μοσούλης, δεν φάνηκε διατεθειμένη να δυσαρεστήσει την Τουρκία σε ένα δευτε¬ρεύον θέμα, όπως αυτό της Ίμβρου και της Τενέδου.
Οι συζητήσεις, που διακόπτονται στις 4 Φεβρουαρίου, ξαναρχίζουν στις 24 Απριλίου 1923 και ολοκληρώνονται στις 24 Ιουλίου με την υπογραφή της Συνθήκης, επιδικάζουν οριστικά τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο στην Τουρκία.
Οι κάτοικοι τόσο της Ίμβρου, όσο και της Τενέδου δε θέλησαν να παραδοθούν αμαχητί στα όσα διέβλεπαν ότι πιθανόν θα όριζε η Συνθήκη. Με επανειλημμένα ψηφίσματα τους και με αντιπροσώπους τους, που στέλνουν στην Αθήνα και Λωζάννη, επιδιώκουν με κάθε τρόπο την προσάρτηση τους στην Ελλάδα και τη μη παραχώρηση τους στην Τουρκία.
Τα άσχημα νέα διαβιβάζονται στην Ίμβρο με επιστολή του εντεταλμένου αντιπροσώπου του νησιού Π. Δημητριάδη, ο οποίος επανέλαβε αυτό που ο καινούργιος διοικητής του νησιού, ο Ιωάννης Παπουτσιδάκις, γνώριζε κιόλας ερχόμενος από την Τένεδο.
Το ιστορικό τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς την επιτροπή των Τενεδίων, στάλθηκε από το Λονδίνο στις 27 Μαρτίου1923.

Η Ίμβρος και η Τένεδος από την παράδοσή τους μέχρι σήμερα.
Οι διεθνολόγοι υποστηρίζουν ότι, το πρώτο σφάλμα που διέπραξε η Ελλάδα ήταν την ημέρα της παράδοσης των δύο νησιών το 1923, όταν αποδέχθηκε σε αντίθεση με το άρθρο 14 της Συνθήκης της Λωζάννης, όπως η διοικητική πράξη της παράδοσης να γίνει στον Καδρή-μπέη και όχι στους αντιπροσώπους του αυτόχθονα μη μουσουλμανικού πληθυσμού. Όπως επίσης ότι, η Δικαιοσύνη, η Αστυνομία, τα τελωνεία και οι λιμενικές εγκαταστάσεις περιήλθαν στους Τούρκους.
Στη συνέχεια βέβαια, η κατ' εξακολούθηση παραβίαση των άρθρων της Συνθήκης έγινε καθημερινή πρακτική. Το τουρκικό κράτος εντελλόταν να εφαρμόζει πιστά τη Συνθήκη της Λωζάννης, που αποτελούσε υποχρέωση διεθνούς ενδιαφέροντος και υπό την εγγύηση της Κοινωνίας των Εθνών. Η Τουρκία χωρίς κανένα εσωτερικό νόμο, κανονισμό ή διάταξη δεν μπορούσε να καταργήσει ή να τροποποιήσει τα άρθρα της συμφωνίας 14 και 37-44. Όμως, ο τουρκικός σοβινισμός και η ενδοτική διαλλακτικότητα της Ελλάδας ανέτρεψαν και καταπάτησαν τη διεθνή συμφωνία. Την επομένη της παράδοσης αρχίζουν να εκπονούνται τα σχέδια για πλήρη εκτουρκισμό των δύο νησιών.
Η διαδικασία του διωγμού των Ελλήνων είχε προγραμματιστεί με κάθε λεπτομέρεια, ήτοι:
1927: Οι τουρκικές Αρχές κλείνουν την Κεντρική Σχολή Ίμβρου. Θεσπίζεται ο νόμος 1151 «Περί Νήσων» και η εκπαίδευση των Ελληνοπαίδων γίνεται τουρ¬κική υποχρεωτικά. Διακόπτεται η Ελληνική εκπαίδευση, που άνθησε σε ό¬λα τα κατεχόμενα νησιά του Αρχιπελάγους κατά την τελευταία τουρκική περίοδο. Μέχρι και τα σχολικά μητρώα γράφο¬νται στην τουρκική γλώσσα. Ο νόμος αυτός αναστέλλεται προσωρινά, το 1951, επανέρχεται μετά το 1960 και εφαρμόζεται πιο βίαια.
Πριν από το 1923 λειτουργούσαν στην Ίμβρο 10 σχολεία με χίλιους τριακόσιους ογδόντα πέντε μαθητές και στην Τένεδο 2 σχολεία με τετρακόσιους πενήντα μαθητές.
1940-1945: Επιβάλλονται εξοντωτικοί φόροι στους Έλληνες με τον περίφημο φόρο περιουσίας - Συλλαμβάνεται ο μητροπολίτης Ίμβρου και άλλοι προύχοντες και εξορίζονται στην Ανατολική Τουρκία.
- Δημεύονται οι περιουσίες των ορθόδοξων μοναστηριών και παραχωρούνται στους εποίκους.
- Επιστρατεύονται παράνομα οι νέοι του νησιού από είκοσι μέχρι σαράντα χρόνων και στέλνονται στα περίφημα τάγματα εργασίας.
- Περιορίζονται οι ιερείς του νησιού στο βουνό του χωριού Γλυκύ, πιστεύοντας ότι ο πόλεμος θα είναι νικηφόρος για τις δυνάμεις του Άξονα. Μετά την ήττα της Γερμανίας αλλάζει η τουρκική πολιτική. Η Τουρκία εμφανίζεται ως «φίλη» των συμμάχων και υπερασπιστής των ανθρώπινων αξιών. Αυτός υπήρξε και ο λόγος που στη δεκαετία '50-'60 καταλάγιασαν οι διωγμοί των Ελλήνων.
1955: Κατά τη διάρκεια των «Σεπτεμβριανών» (6-7 Σεπτεμβρίου 1955) ο αντίκτυπος των βιαιοπραγιών στην Πόλη έχει τις ίδιες επιπτώσεις στην Ίμβρο και την Τένεδο.
1963-1964: Με αφορμή τα γεγονότα της Κύπρου αρχίζει νέος διωγμός. Τίθεται σε εφαρμογή το γνωστό «eritme programi», για τη διάλυση των Ελλήνων και τον πλήρη εκτουρκισμό των νησιών.
- Κλείνουν οριστικά όλα τα σχολεία, γυμνάσια, δημοτικά, νηπιαγωγεία.
- Οι σχολικές περιουσίες δημεύονται.
- Καθηγητές, δάσκαλοι, νηπιαγωγοί απολύονται.
- Καταργείται για άλλη μια φορά, η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.
1964: Η τουρκική Εθνοσυνέλευση ψηφίζει το νόμο 6830 «Περί Απαλλοτριώσεων» και ιδιοποιείται όλη σχεδόν την εύφορη γη των Ελλήνων.
- Χαρακτηρίζονται μεγάλες εκτάσεις αναδασωτέες και κηρύσσονται απαγορευμένες για βοσκή.
- Δημιουργούνται ανοιχτές αγροτικές φυλακές κοντά στο μεγαλύτερο χωριό της Ίμβρου, το Σχοινούδι, όπου μεταφέρονται χιλιάδες βαρυποινίτες και κακοποιά στοιχεία από τα βάθη της Ανατολής και δρουν ελεύθερα.
- Εγκαθιστούν μεταξύ των χωριών της Ίμβρου Παναγία και Γλυκύ, Σύνταγμα στρατού. Το ίδιο κάνουν και στην Τένεδο.
- Αφαιρούν την υπηκοότητα σε όσους Ιμβρίους και Τενεδίους διαμένουν στο εξωτερικό και τους στερούν το δικαίω¬μα να επιστρέψουν στις προγονικές εστίες τους.
- Αρχίζει η καταστροφή στα τριακόσια ξωκλήσια. Σήμερα μόνο ελάχιστες εκκλησίες σώζονται - μετριούνται στα δά¬χτυλα του χεριού.
- Αλλάζουν τα τοπωνύμια των δύο νησιών και όλων των χωριών. Η Ίμβρος πλέον ονομάζεται GOKGEADA και η Τένεδος BOZCAADA.
- Ιδρύεται τουρκική Παιδαγωγική Ακαδημία, καθώς και ο πρώτος προσφυγικός οικισμός για τους εποίκους από τα βά¬θη της Τουρκίας.
Είναι φανερό ότι με τα μέτρα αυτά επιδιώκουν την αλλοίωση της δημογραφικής σύνθεσης των νησιών και την οικο¬νομική καταστροφή των χριστιανών κατοίκων τους.
1966: Τον Μάιο έρχεται στην Ίμβρο ο γενικός πρόξενος της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη, Ν. Καρανδρέας. Στο Σχοινούδι 2000 άτομα βγήκαν στους δρόμους να τον υποδεχθούν και να του καταγγείλουν τα βάσανα τους. Μετά την αναχώρηση του αρχίζει ο νέος κύκλος των απαλλοτριώσεων.
1966: Τον Αύγουστο έρχεται στην Ίμβρο ο πρεσβευτής της Ελλάδας στην Άγκυρα, Μ. Παλιβάνης, και μεταβαίνει στο Σχοινούδι.
Η απορία του συγγραφέα είναι γιατί η Ελλάδα δεν αντιδρά δυναμικά στην πρακτική των Τούρκων, όπως για παράδειγμα έκανε προσφεύγοντας στον ΟΗΕ κατά των Βρετανών το 1957, για τις παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων στην Κύπρο; Άγνωστο. Ή μάλλον αντικείμενο έρευνας για τον ιστορικό των αρχείων του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών στο μέλλον.
Οι μόνες επίσημες «χλιαρές» αντιδράσεις είναι στις 31 Αυγούστου 1964, προς την ΟΥΝΕΣΚΟ και η ενημέρωση εκ μέρους του τότε πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου, του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Στην πρώτη καταγγέλθηκε το κλείσιμο των Ελληνικών σχολείων, ο μη σεβασμός των εθνικών θρησκευτικών και γλωσσικών παραδόσεων, σύμφωνα με τον τότε ψηφισθέντα τουρκικό νόμο 502/64. Στη δεύτερη καταγγέλθηκε ο εξαναγκασμός των κατοίκων σε σχέση με το ιδιοκτησιακό –τις αναγκαστικές απαλλοτριώσεις- και το κλείσιμο των σχολείων.
Η διεθνής κοινότητα στα παραπάνω αντέδρασε αδιάφορα ήτοι, με μια απογοητευτική απόφαση της ΟΥΝΕΣΚΟ, που καλούσε την Ελλάδα και την Τουρκία να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης, με ήπιες συστάσεις από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, που καλούσε τα δύο μέρη να μην οξύνουν την κατάσταση και να επιλύσουν τη διαφορά τους.
1974: Δεν πέρασαν παρά μόλις επτά χρόνια και αρχίζοντας από το βράδυ της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, οι Τούρκοι έδειξαν πόσο υπολογίζουν τις συστάσεις των διεθνών οργανισμών. Τη νύχτα της εισβολής στην Κύπρο εκκενώνουν το χωριό Κάστρο και πραγματοποιούν βιασμούς και βεβηλώσεις. Διαπράττουν δολοφονίες 5 πολιτών.

Σήμερα οι αριθμοί μιλούν μόνοι τους για τους εναπομείναντες Έλληνες:
1923 - Ίμβρος: 9207 Έλληνες, ελάχιστοι Τούρκοι.
1960 - Ίμβρος: 5487 Έλληνες, 285 Τούρκοι.
1990 - Ίμβρος: 300 Έλληνες, 7200 Τούρκοι.
Αντίστοιχες πληθυσμιακές μεταβολές έγιναν και στην Τένεδο.
ΣΧΟΛΙΑ – ΑΠΟΨΕΙΣ
Το υπόψη βιβλίο είναι ένα επιστημονικό, θα έλεγε κανείς, εγχειρίδιο χάρη στη μέθοδο που με αυτήν ενορχηστρώνει το ποικίλο και πλουσιότατο υλικό του. Όλα ωστόσο αυτά τα στοιχεία, καθώς και πλήθος άλλα θα παρέμεναν ανενεργά, μετέωρα και ανολοκλήρωτα, αν δεν συμπληρώνονταν όχι μόνο από μια «εξομολογητική» εισαγωγή του Νίκου Σηφουνάκη ή από το διπλωματικό χρονολόγιο της Ιμβρου και της Τενέδου, αλλά, πρωτίστως, από τη σκιαγράφηση του επίσημου πολιτικού πλαισίου μέσα στο οποίο συντελούνταν οι «μετακινήσεις» των δύο πολύπαθων νησιών: η παράθεση, δηλαδή, των άρθρων της Συνθήκης των Σεβρών, σύμφωνα με τα οποία η Ιμβρος και η Τένεδος περνούσαν στην Ελλάδα, καθώς και των άρθρων της Συνθήκης της Λωζάνης, σύμφωνα με την οποία «Αι νήσοι Ιμβρος και Τένεδος παραμένουσαι υπό την τουρκικήν κυριαρχίαν, θα απολαύωσιν ειδικής διοικητικής οργανώσεως, αποτελουμένης εκ τοπικών στοιχείων και παρεχούσης πάσαν εγγύησιν εις τον μη μουσουλμανικώς ιθαγενή πληθυσμόν...».
Θα αδικούσε κανείς το βιβλίο αν άφηνε αμνημόνευτο το συγκινητικό έως αποκαλυπτικό φωτογραφικό υλικό του, με τη συνθετική όραση του Νίκου Σηφουνάκη, έτσι όπως παραθέτει αλληλοαξιοποιούμενες τη φωτογραφία του Ελευθερίου Βενιζέλου, που υπογράφει τη Συνθήκη των Σεβρών, με μια φωτογραφία του 1922 από την «αναγκαστική εγκατάλειψη των πατρίων εδαφών» και μιαν άλλη που απεικονίζει έλληνες Ίμβριος στρατιώτες το 1939 στον τουρκικό στρατό. Ο ίδιος αφουγκράζεται, ως ένας επιτόπιος στηθοσκόπος, την ανάσα των ανθρώπων που στοίχειωσαν τους μαρτυρικούς και μαρτυρημένους τώρα από τον ίδιο, χώρους των δύο νησιών, που μαζί με τη Λέσβο, τη Λήμνο και τον Αϊ-Στράτη αποτελούσαν, ως το 1923, τον νομό Λέσβου. Αισθάνεται κανείς πως η ανάσα αυτή νοτίζει τις σελίδες του βιβλίου και κάνει ακόμη και τα επίσημα τηλεγραφήματα και έγγραφα που παρατίθενται να αποκτούν ένα προοπτικό βάθος, άσχετο με την καταγραφική, ψυχρά τεκμηριωτική τους γλώσσα.
Θεωρώ ότι, το βιβλίο κρίνεται κατάλληλο για κάθε αναγνώστη, καθώς επίσης για φοιτητές και ερευνητές, καθόσον περιέχει πάμπολλα ντοκουμέντα και αρκετές ανέκδοτες πηγές.